پس از صنعتی شدن شهرها، بسیاری از روستائیان با هدف ساختن زندگی بهتر راهی شهرها شدند و از آنجایی که هزینه زندگی در شهرها به نسبت روستا بسیار بالاتر است مجبور شدند در کنار شهرها برای خود محلی برای زندگی فراهم کنند.
با گسترش شهرها به واسطه ازدیاد جمعیت، شاهد هستیم که این محل‌ها به شهرها پیوسته و حتی در داخل بافت شهری قرار گرفته‌اند، همانند "ده ونک "، "فرحزاد" یا " باغ فیض" در تهران.
مسوولان و مدیران محلی و کشوری نیز گاهی برای کاهش برداشت منفی نسبت به "حاشیه نشینی" کلمات دیگری همچون مناطق کمتر برخوردار یا سکونتگاه غیر رسمی را به کار می‌برند. ولی مشکلات به وجود آمده در آن مناطق رنگ بهبود به خود نگرفته است.
یکی دیگر از مسائلی که در سال‌های اخیر و به واسطه تورم اقتصادی در ایران شکل پیدا کرده، اجاره نشین‌هایی هستند که اکنون توان پرداخت اجاره سنگین در مرکز شهرها را ندارند و مجبور به کوچ در حاشیه شهرها شده‌اند تا با قیمت ارزانتر مکانی را برای خود داشته باشند.
با توجه به نگرانی‌های اقتصادی، بسیاری از افراد ساکن در این مناطق، تن به پذیرش انواع جرایم می‌دهند، به همین دلیل آمار جرم و جنایت در این مناطق بسیار زیاد است و در بهترین شکل افراد مجبور هستند با دریافت کمترین دستمزد به شغل‌های کاذب یا خدماتی روی آورند.
در این میان بسیاری از نامزدهای انتخاباتی نیز بهترین مکان برای تبلیغ خود را با توجه به حجم مشکلات این مناطق در این محل‌ها پیدا کرده و به عبارتی مناطق حاشیه شهری "بهشت نامزدهای انتخاباتی" است تا با دادن قول‌هایی از آسفالت کردن خیابان گرفته تا ایجاد درمانگاه و مدرسه، بتوانند آرای ساکنان آنها را از آن خود کنند.
دانشگاه و حاشیه نشینی
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد معتقد است دانشگاه به واسطه وظیفه خود نمی‌تواند در این مناطق فعالیت اقتصادی داشته باشد ولی آن چه می‌تواند برعهده بگیرد فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی است.
روح الله اسلامی گفت: نهادهایی در حال فعالیت در این مناطق هستند ولی آنچه که رخ داده است به جای هم افزایی نهادهایی مانند شهرداری، آستان قدس رضوی یا استانداری با یکدیگر، هر کدام به صورت مستقل به رقابت با یکدیگر پرداخته‌اند.
رییس نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه فردوسی مشهد هم یکی از وظایف دانشگاه را رسیدگی به مشکلات جامعه عنوان کرد و گفت: باید شرایطی فراهم شود تا نخبگان بتوانند برای حل مشکلات جامعه همفکری و تلاش لازم را داشته باشند.
حجت‌الاسلام حسینی مطلق افزود: یکی از امور در دست اقدام این نهاد حل مشکلات حاشیه‌نشینان شهر مشهد با استفاده از ظرفیت‌های دانشگاه و حوزه‌های علمیه است.
وی ادامه داد: در همین راستا به تازگی، گروهی از مسوولان دانشگاه فردوسی مشهد با هدف رفع نابسامانی‌ها از یکی از مناطق کم‌برخوردار اطراف شهر بازدید کردند تا طرح‌ها و اقداماتی به همین منظور ارائه و انجام دهند.
مثلث توسعه اقتصادی و حاشیه نشینی
علیرضا رزم حسینی پیش از حضور در سمت استانداری خراسان رضوی، در زمان تصدی استانداری کرمان طرح موفقی را از توسعه در قلعه گنج کرمان اجرا کرد که مورد توجه و تشویق رهبر معظم انقلاب اسلامی قرار گرفت.
وی با الگوگیری از تجربه موفق قلعه گنج 'طرح مثلث توسعه اقتصادی فرهنگی' را به عنوان برنامه عملیاتی خود در چارچوب تلاش برای تحقق اقتصاد مقاومتی در خراسان رضوی اعلام و در همین راستا از دی ماه ۱۳۹۷ با تقسیم استان به ۱۲ منطقه (بر مبنای شمار حوزه های انتخاباتی) اجرای آن را پیگیری کرده است.
در این طرح نهادها و موسسات بخش خصوصی، غیردولتی یا نیمه‌دولتی به عنوان "معین اقتصادی" مناطق ۱۲ گانه خراسان رضوی انتخاب و وظایف و تعهداتشان در قالب یک تفاهمنامه برای هر معین اقتصادی مشخص می‌شوند. بر این اساس هم‌اینک افزون بر ۱۰۰ معین اقتصادی در قالب طرح مثلث توسعه اقتصادی فرهنگی در مناطق ۱۲ گانه خراسان رضوی، ۹۸ درصد از کل روستاهای این استان را زیر پوشش برنامه‌های توسعه‌ای برده‌اند.
افزون بر ۹۲ درصد معین‌های اقتصادی خراسان رضوی از بخش خصوصی و هشت درصد از بخش دولتی و نهادهای غیردولتی هستند.
استاندار خراسان رضوی تاکنون در روند اجرای طرح مثلت توسعه اقتصادی فرهنگی شامل سه ضلع 'کارگزاران حکومتی، سرمایه گذاران و کارآفرینان و نمایندگان مجلس شورای اسلامی' که ائمه جمعه نیز به عنوان ناظران عالی در درون آن جای دارند، به همه شهرستان‌های این استان سفر کرده و در همین چارچوب ده‌ها فقره تفاهمنامه اقتصادی را با مسوولان محلی و شرکت‌های اقتصادی بخش خصوصی به عنوان 'معین' امضا کرده است.
بر این اساس تاکنون با هدف رفع مشکلات اقتصادی به ویژه در روستاها و مناطق کمتر توسعه‌یافته خراسان رضوی صدها پروژه با سرمایه گذاری چند صد هزار میلیارد ریال تعریف شده است. اجرای این پروژه‌ها ۱۵۷ هزار و ۳۶۳ مورد اشتغال ایجاد می‌کند.
تفاهمنامه‌های سرمایه‌گذاری طرح مثلث توسعه اقتصادی فرهنگی خراسان رضوی شامل ۲۱ درصد در حوزه خدمات و گردشگری ۴۴ درصد در حوزه صنعت و ۳۵ درصد در حوزه کشاورزی است.
در همین ارتباط نهادی با عنوان 'نهاد مردمی اقتصاد مقاومتی' نیز توسط استاندار خراسان رضوی تشکیل و فعال شده که وظایفش با بهره‌گیری از مشاوره نخبگان و دانشگاهیان، فراهم کردن زمینه انتقال تجارب معین‌های اقتصادی، کنترل و نظارت بر پروژه‌ها و عملکرد معین‌ها، پیگیری امور اداری و مشکلات معین‌های اقتصادی با نظارت مستقیم فرمانداران در هر شهرستان استان خراسان رضوی است.
استان ۶ میلیون و ۴۰۰ هزار نفری خراسان رضوی ۱۱۸ هزار و ۸۵۱ کیلومترمربع (۱۱ میلیون و ۷۴۰ هزار و ۶۵۹ هکتار) معادل هفت درصد مساحت کل کشور را دارد.
این استان شامل ۲۹ شهرستان، ۷۲ شهر، ۷۰ بخش و ۲ هزار و ۵۴۰ روستا است. ۷۲ شهرداری و ۲ هزار و ۳۴۸ دهیاری در خراسان رضوی فعالیت دارد.
حاشینه نشینی و مهاجرت
نماینده ولی فقیه در استان خراسان رضوی، در یکی از نشست های شورای اداری خراسان رضوی گفت: خوشحالیم از این که استاندار خراسان رضوی می‌خواهد با عقد تفاهمنامه و جلب همکاری ۸۶ شرکت معین اقتصادی، فقر را در همه شهرها و روستاهای کم برخوردار خراسان رضوی ریشه کن نماید.
آیت الله سید احمد علم الهدی افزود: الگوی مثلث توسعه اقتصادی و فرهنگی خراسان رضوی علاوه بر اینکه طرحی مبتنی بر اقتصاد مقاومتی است زمینه توسعه را برای همه مناطق استان فراهم می‌کند لذا تمام مدیران باید در اجرای آن به طور جدی همکاری کنند.
امام جمعه مشهد ادامه داد: مشکل حاشیه نشینی مشهد از مهاجرت عشایر کرمانج شهرستان کلات، شمال این کلانشهر و بلوچ‌ها در این محدوده ایجاد شده زیرا همان عشایر متدین و مومنی که حجم قابل توجهی از نیاز کشور را به دام و گوشت در چراگاه‌های هزارمسجد تامین می‌کردند اینک دچار تنگناها و مشکلات اقتصادی شده‌اند.
آیت الله علم الهدی گفت: عمده مشکلات حاشیه شهر مشهد به دلیل تشخیص غلط در گذشته بوده است. افراد و کارشناسان تازه کار در حوزه آبخیزداری برای این مناطق تصمیم گیری کردند که منجر به قرق همه مراتع عشایر دامدار شد و در پی این رخداد عشایر ناگزیر روانه حاشیه شهر مشهد شدند.
حل مشکل حاشیه نشینی
رییس شورای اسلامی شهرستان مشهد نیز گفت: حل مشکل حاشیه نشینی این کلانشهر بدون توجه به مشکلات روستاها امکان پذیر نیست و این شهر برای توسعه متوازن نیازمند توجه به روستاهاست.
شهناز رمارم در نشست مشورتی شوراهای اسلامی بخش احمد آباد" افزود: در مشهد تحولات اجتماعی غالب از روستا به شهر است ولی شهرنشینان فکر می‌کنند در تحولات تاثیرگذار و تعیین کننده هستند، در ۵۰ سال گذشته جامعه ما دچار تغییرات مختلف از جمله تغییر اقلیم شد که مغز جامعه یا مدیران آن برای رفع عوارض آن هیچ راهکاری ارئه نکردند.
وی گفت: اولین واکنش روستاییان نسبت به تغییرات اقلیمی و خشکسالی برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی بود تا بتوانند زندگی خود و دام‌هایشان را اداره کنند، که بعد از مدتی این برداشت ته کشید و به ناچار روستاییان با رها سازی زمین‌ها و فروش دام‌های خود برای کارگری به حاشیه شهر مشهد آمدند.
رمارم افزود: اکنون شهر مشهد بیش از سه میلیون نفر جمعیت دارد که یک سوم آن حاشیه نشین هستند و بی توجهی مدیران به روستاها طی سالیان گذشته افزایش حاشیه نشینی مشهد را به دنبال داشته و تا زمانی که این مشکلات حل نشود و روستاییان نتوانند در روستاهای خود شاغل باشند و زندگی کنند، حل مقطعی مشکلات حاشیه نشینی فایده ندارد و فقر و تنگدستی و عدم برنامه ریزی صحیح روستاییان را به حاشیه شهرها می‌کشاند.
وی اظهار داشت: شوراهای اسلامی روستایی باید مطالبه گر باشند تا بتوانند احقاق حق کنند، تقسیم اعتبارات بر مبنای ۷۰ درصد جمعیت شهرنشین و ۳۰ درصد جمعیت روستا نشین است ولی ما هنوز نفهمیده‌ایم این ۳۰ درصد اعتبارات دست کیست و کجا هزینه می شود.
وی گفت: شهر مشهد نیازمند توسعه متوازن است و در حریم بندی شهر باید صاحبان حریم‌ها و روستاییان مشارکت فعال داشته باشند و ظرفیت روستاها باید به گونه‌ای مورد توجه قرار گیرد تا روستاها به جای مهاجر فرستی مهاجرپذیر شوند، روستاها از توان فراوان برای ایجاد اشتغال، سرمایه گذاری و گردشگر پذیری برخوردار هستند که تاکنون مغفول مانده است.
حاشیه مشهد طرح ملی است
استاندار خراسان رضوی گفت: توجه به حاشیه شهر مشهد یکی از طرح‌های ملی کشور و مورد تاکید مقامات عالی نظام است.
علیرضا رزم حسینی در مراسم گشایش نخستین دفتر اجرایی طرح جهاد اجتماعی (نجات) افزود: طرح نجات یک موضوع اجتماعی و گام به گام به منظور کاهش آسیب های اجتماعی حاشیه شهر مشهد است و حرکت در این مسیر باید منطقی و همراه با آرامش و مشارکت مردمی باشد.
وی تاکید کرد: با اجرای برنامه‌های اثر بخش نباید گذاشت که جمعیت حاشیه نشین کلانشهر مشهد افزایش یابد.
وی گفت: بیان مشکلات و آسیب ها نباید همراه با سانسور باشد باید واقعیت‌ها را گفت و مقامات عالی را نیز در جریان گذاشت.
هشت منطقه در طرح نجات
مدیر کل تعاون، کار و رفاه اجتماعی خراسان رضوی نیز اعلام کرده است: هشت محله حاشیه شهر مشهد در "طرح نجات" نیازمند ایجاد دستکم ۶ هزار و ۱۵۶ شغل است.
محمد سنجری در ششمین نشست کارگروه تخصصی اشتغال خراسان رضوی افزود: بر اساس سرشماری نفوس و مسکن سال ۹۵ محله‌های اسماعیل آباد، امام هادی (ع)، پورسینا، دروی، زرکش، سیس آباد، قربانی و مهرآباد که در طرح نجات قرار دارند ۱۸۸ هزار و ۹۹۵ نفر جمعیت دارند که از این تعداد ۵۳ هزار و ۹۹۳ نفر شاغل و ۸۰۹ نفر زن بیکار و پنج هزار و ۳۴۲ نفر مرد بیکار هستند.
وی گفت: مقرر شده است ۱۰ میلیارد ریال برای هر محله جهت نیازمندان واجد شرایط در نظر گرفته شود.
سنجری افزود: مرکز آموزش فنی و حرفه ای نیز تاکنون برای کارآموزان این مناطق دوره‌های آموزشی مهارتی از جمله دوخت لباس، بافت پوشاک، شیرینی پزی، لوله کشی، تراشکاری، سرویس کاری خودرو و آرماتوربندی برگزار کرده است.
معاون امور هماهنگی اقتصادی استانداری خراسان رضوی هم گفت: باید توجه ویژه به طرح نجات داشته باشیم و اشکالات طرح و برنامه‌هایی که در کارگروه‌های اشتغال مصوب می‌شود نیز باید برطرف و هرچه زودتر اجرایی شود.
علی رسولیان با بیان اینکه هر طرح اشتغالزا را تامین مالی می‌کنیم افزود: باید مراقب باشیم که اجرای این طرح منجر به کاهش یا توقف مهاجرت افراد از روستاها یا شهرهای مجاور به حاشیه شهر مشهد شود.
وی ادامه داد: ۳۰۰ میلیارد ریال برای اجرای "طرح نجات" در هشت منطقه حاشیه شهر مشهد به منظور ایجاد اشتغال‌های خرد و خانگی و همچنین اشتغال مددجویان کمیته امداد امام خمینی (ره) تخصیص یافته است.
معاون هماهنگی امور اقتصادی استاندار خراسان رضوی گفت: در مجموع هشت منطقه مورد نظر طرح نجات در حاشیه شهر مشهد ۶ هزار و ۱۵۱ نفر بیکار دارد که در این طرح به افراد بیکار آموزش رایگان مهارت آموزی ارائه و طرح‌های اشتغالزا نیز تامین مالی می‌شود.
شهرستان مشهد دارای ۱۳ منطقه شهرداری و ۱۷۱ محله است که از این تعداد ۶۶ محله در مناطق کمتر توسعه یافته قرار گرفته‌اند.