اهل بیت(ع) عالِم‌ترین و آگاه‌ترین افراد بر تفسیر قرآن کریم هستند. پیامبرگرامی اسلام(ص)، پیش از رحلت بارها در سخنانی که به حدیث ثقلین مشهور شد، این نکته را یادآور شدند که مومنان برای دوری از گمراهی می بایست به قرآن و عترت تمسک جویند زیرا اهل بیت(ع) در بهره گیری از این کتاب و تفسیر آن از هرگونه خطا و لغزشی مصون بوده و افزون بر تفسیر، بـر تأویل قرآن کریم نیز احاطه دارند. بنابراین اهل بیت(ع) مهم ترین منبع درک و فهم بهتر آیات نورانی قرآن هستند. از این روی بررسی روایات و سیره معصومین(ع) در حوزه تفسیر، اصول آن، مبانی و روش های تفسیری اهمیت دارد. در میان امامان معصوم(ع) پیوند و انس امام سجاد(ع) با قرآن کریم بر همگان آشکار و مثال‌زدنی است. امام سجاد(ع) معلم تفسیر در عصر تابعان محسوب می شود و سیره ایشان تجلی آیات نورانی قرآن، معرف عظمت این کتاب آسمانی و مبین اهمیت آن در زندگی انسان است. روایات تفسیری امام زین العابدین(ع) افزون بر ۲۹۶ روایت به شمار می رود که گاه به شرح و تبیین آیات و گاه به موضوعات دیگر از جمله بیان علوم قرآن و تطبیق می پردازد.
امام علی بن الحسین(ع) در پنجم شعبان ۳۸ قمری در مدینه دیده به جهان گشود و سال‌های پایانی زندگی امام علی(ع) جد بزرگوار خویش را درک کرد و به مدت ۲۳ سال از سرچشمه دانش امام حسین(ع) بهره مند شد. چهارمین پیشوای شیعیان جهان با بهره بردن از زبان دعا و خطابه به ارشاد و راهنمایی مردم می پرداخت و حاصل اندیشه های معرفت شناسانه ایشان در قالب نیایش و دعا در کتاب «صحیفه سجادیه کامله» گردآوری شده است. کتابی که اینک رهگشای بسیاری از پیروان راه حق در مسیر رسیدن به سعادت حقیقی است.
تأثیر شرایط سیاسی و اجـتماعی در پرداختن امام سجاد(ع) بـه علوم قرآن
امامت امام سـجاد(ع) با دوران حکومت حاکمان ظالم اموی همراه بود. امویان سرآمد دشمنان اهل بیت(ع) بـودند که بارزترین نمود آن را در شکل گیری واقعه عاشورا می توان مشاهده کرد. در دوران امویان، بنی هاشم و شیعیان از طرف حکومت، مورد ظلم و تعدی بسیاری قرار گرفتند و امام سجاد(ع) نیز تحت مراقبت شدید حکومتی به سر می برد. شرایط به گونه‌ای برای شیعیان سخت و غیرقابل تحمل بود که به تعبیر امام باقر(ع) اگر در آن زمان به فردی زندیق یا کافر می گفتند، راضی تر بود تا او را شیعه علی(ع) بنامند. امام سجاد(ع) برای دستیابی به موقعیتی مناسب جهت انجام وظـایف رهـبری خود، سیاست تقیه را در پیش گرفت. از جمله مهم ترین دلایل پیشبرد این سیاست افزون بر شرایط سیاسی نامناسب، کم بودن تعداد یاران واقعی امام(ع) و تنها ماندن ایشان است که خود امام(ع) در روایتی به آن اشاره کرده است. همین شرایط سیاسی موجب شد که امام سجاد(ع) به دلیل برخوردار نبودن از جایگاه رهبری سیاسی و دینی به ویژه در ابتدای امامت خویش، رهبری عـلمی و فـکری جمع بزرگی از جامعه اسلامی را بـه عهده گیرد. این هدف با پرداختن امام(ع) به علوم قرآن و تفسیر آن، کامیابی بیشتری داشت، زیرا قرآن مورد پذیرش همه مسلمانان بود و تبلیغات حکومت جبار نیز به ساحت آن آسیبی وارد نمی‌ساخت.
از طرفی دیگر بسیاری از خطبه های امام سجاد(ع) با عباراتی نظیر ایها الناس، ایها المومنون و عبادالله همراه است که نشان می دهد، مخاطبان آن حضرت(ع)، فقط شیعیان و پیروان خاص امام(ع) نبوده اند، بلکه دیگران نیز از آن سخنان استفاده می کرده اند. در یکی از ایـن خطبه ها که جمعه‌ها در مسجد پیامبر(ص) ایراد می شد به بیش از ۱۰ آیه از کلام الله مجید استناد شده است که گاه تفسیر نیز شـده اند. این روش در کنار شخصیت والای امام سجاد(ع)، موجب شـد تا بـسیاری از فرقه های اسلامی نام ایشان را در شمار بزرگان خود ذکر کنند. دلیل دیـگری که اهمیت پرداختن امام(ع) به تفسیر قرآن و تبیین معارف آن را روشن می سازد، شرایط ویژه اجتماعی عصر حـیات ایشان بود. در ۵۰ سال ابتدای دوره اموی، اوضاع خلافت نسبت به عهد صحابه به کلی تغییر پیدا کرد. دلیل این امر از طرفی عدم برخورداری معاویه و جانشینانش از سوابق دینی و سیاسی مناسب مقام خـلافت و همچنین عدم پایبندی بـه موازین اسلامی و سود بردن از دین برای منافع دنیوی بود. انحراف حکام اموی، هم زمان با امامت امام سجاد(ع) به اوج خود رسیده بود به گونه ای که در بیشتر منابع تاریخی به بی بند و بـاری یزید دومین خلیفه اموی، اشاره شده است. به دنبال ظـهور فساد و انحراف در میان حاکمان در این دوره بسیاری از احکام و اصول اسلامی کمرنگ یا دگرگون شد و در سایه این حکومت، تربیت دینی افراد تخریب شد و مکه و مدینه که مرکز دینی جهان اسلام به شمار می آمد در آن عصر بـه مرکز رفاه زدگی، غنا و بی بندوباری تبدیل شد. به همین دلیل، امام زین العابدین (ع) رویکرد خاصی به قرآن و پیوند دادن معارف و اصول راستین آن با زندگی مسلمانان داشت.
جایگاه قرآن در سیره امام سجاد(ع)
رفتار و منش امام سجاد(ع) که تجسم اسلام ناب بود در فضای ناسالم آن عصر چنان مورد توجه قرار گرفت که کمتر تاریخ نگار و تذکره نویسی از بررسی جـزء به جـزء آن غـافل مانده است. عبادت امام سجاد(ع) بی مثال است که بـه موجب آن، نام زین العابدین بر ایشان نهاده شد و مهم ترین تأثیر اجتماعی این عبادت ها ایجاد پیوند دوباره مردم با پروردگار بود. یکی از مهمترین جنبه های زندگی عبادی ایشان، پیوند و انس با قرآن کریم است که در کتاب‌های تاریخ و اخبار بسیاری به آن اشاره شده است. امام سجاد(ع)، عاشق تلاوت قرآن بود و چنان لذتی از همراهی بـا قـرآن می برد که هیچ لذتی به پای آن نمی رسید. ایشان خود در این باره می فرماید: اگر همه مردم که میان مشرق و مغرب هستند، بمیرند تا زمانی که قرآن با من است از تنهایی هراسی ندارم. امـام زیـن العابدین(ع) یکی از خوش صداترین افراد در تلاوت قرآن کریم بود. طنین صوت زیـبای قـرآن ایـشان در فضای مسموم آن عصر، همگان را به اندکی درنگ و تأمل وامی داشت.
تفکر و تعمق امام سجاد(ع)، هنگام تلاوت قرآن نیز مثال زدنی اسـت به گـونه ای که راویان نتوانسته اند از ذکر آن چشم پوشی کنند. روایت ها نشان از دقت امام(ع) به مفاهیم آیات در زمان تـلاوت است و به همچنان نشان می دهد که امام(ع) سعی داشت، شیوه صحیح تلاوت قرآن در کنـار تـعمق در آن را به هم عصران خویش بیاموزد و افزون بـر ایـن، نکاتی تفسیری را ذیـل آیـات گوشزد کند.
در زمانه ای که فساد، تـجمل پرستی و گـمراهی، جـانشین اسلام ناب محمدی شـده بود، امام سجاد(ع) نمونه کاملی از عاملین به قرآن به شمار می رفت و سیره ایشان تجلی آیات نورانی آن محسوب می شد. عمل، کردار و سخنان امام (ع) به گونه ای اسـت که دیـگران از جـمله مـعصومان دیـگر برای تفسیر آیـات به عمل ایشان اشاره می کردند. افزون بر این، چهارمین پیشوای شیعیان جهان تمام تلاش خود را می کرد تا از هر روشی چون ارشاد، موعظه، دعا و مناجات به تبیین اهمیت قرآن در زندگی انسان بپردازد و مردم را به پناه آوردن به قرآن دعوت کند.
صحیفه سجادیه، سرشار از توصیف‌های زیبا و عالمانه امام سجاد(ع)
افزون بر مواعظ، دعاهای چهارمین پیشوای شیعیان که در قالب صحیفه سجادیه گرد آمده اند، نیز سرشار از توصیف‌های زیبا و عالمانه امام سجاد(ع) در ارتباط با قرآن و تأثیر آن در زندگی دنیوی و اخروی است. بارزترین نمود این مطلب را می توان در دعای ۴۲ صـحیفه سجادیه مـوسوم به دعای ختم قرآن مشاهده کرد. در فراز آغازین این دعای شریف، این امام همام(ع) با بهره گیری از مضامین و عبارات قرآنی و تـفصیل پاره‌ای از آنها به توصیف و بیان ویژگی‌های قرآن پرداخته است.
امام سجاد(ع) پس از بیان صفات قـرآن و نقش روشنگر آن در زندگی انسان، ما را به دقت در اهمیت عمل به مضامین قرآنی در کنار علم به آنها فرا می خواند و در قالب مناجات می فرماید: بارالها! همچنان که ما را به تلاوت قرآن یاری دادی و به عبارات نیکویش ناهنجاری و لکنت زبان ما برگرفتی، اینک ما را از افرادی قرار ده که در نگهداشت و حـراست او، آن سان که شایسته اوست، سعی می ورزند.
همچنین امـام سـجاد(ع) در علوم قرآن و معارف آن، مرجع بـود و عـالمان بـزرگ، درباره قرآن از ایشان می‌پرسیدند.
آموزش تـفسیر و اصول قرآن در سـیره امام سجاد(ع)
امام زین العابدین(ع) از مفسران بزرگ و تأثیرگذار زمان خود به شمار می روند. روایـات تـفسیری که از این امام همام(ع) به دست ما رسیده است، نشان می دهد که ایشان در کنار تفسیر آیات قرآن، می کوشید تا شـیوه صحیح تفسیر قرآن را به مسلمانان بیاموزد. استناد امام زین العابدین(ع) در تفسیر به منابعی نظیر قرآن، احادیث معصومین پیـش از خود، اصول عرفی زبان عرب، تاریخ و اصول عقلی، نشان دهنده همین امر است، زیرا کلام مـعصومان(ع) وحیانی و ذات سخن آنها در تفسیر قرآن منبع است و نیازی به ارایه منبع، برای پذیرش کلام آنها نیست.
امام سجاد(ع) در مسیر آموزش تفسیر صحیح، مردم را بـه تـطبیق صحیح آیات قرآن بر شرایط زمان و مخاطب پنداشتن خویش هنگام تلاوت آیات کتاب الهی فرامی خواند و در این باره از امام(ع) چنین روایت شده است: حذر کنید از آنچه خدا شما را بر حذر داشته و پند گیرید از آنچه با ستمکاران کرده و در قرآن ثبت است و در امان نباشید از این که پاره ای از آن چه به ستمکاران وعـده کرده اسـت، بر شما فرود آید.
این روایت اهمیت توجه به مفهوم عام آیات قرآن، حتی آیاتی را که در شأن ظالمان نـازل شده است، بیان و تأکید می کند که آیات قرآن کریم منحصر بـه مورد نزول نیست و برای پندگرفتن تـمام انـسان ها و جاری شدن در تمام مکان ها نازل شده است.
امام سجاد(ع) در کنار آموزش روش صحیح تـفسیر، برداشت های ناصحیح مسلمانان از قرآن را اصلاح می کرد و شبهات ذهـنی آنها را با اسـتناد بـه آیات قرآن پاسخ مـی گفت. تفسیر امام(ع) ذیل برخی آیات، به ویژه تعدادی از آیات هم جوار، نـشان مـی دهد که ایشان جلسات خاصی را به بحث پیرامون تفسیر قـرآن و تبیین جزء به جزء آیات اخـتصاص داده اند.
وجود این دسته روایات، حاکی از این است که تفسیر قرآن به وسیله امام سجاد(ع)، گاه در جلسات خاصی که برای همین منظور تشکیل می شده، صورت می گرفته است. همچنین بـرخی روایات، حاکی از این است که جلسات تفسیری امام سجاد(ع)، در کنار نقل احادیث رسول خدا(ص) و در مسجد پیامبر(ص) صورت می‌پذیرفته است. امام سجاد(ع) از جایگاه ویژه ای میان قاریان و مفسران قرآن برخوردار بود و شـاگردان برجسته ای در تفسیر قرآن از محضر امام زین العابدین(ع) بهره برده اند. از جـمله این بزرگان، ابوحمزه ثابت بن دینار است که در مفسر بودن او شکی نیست زیرا افزون براینکه در تفاسیر، آراء و روایات تفسیری از وی نقل شده، جمعی از کتاب شناسان، کتاب تفسیری برای وی ذکر کرده اند.
طبق یک بررسی آماری، روایات تفسیری امام سجاد(ع) بیش از ۲۹۶روایت است که انواع این روایات و تعداد آنها با مضامینی همچون روایات تفسیری، روایات استناد و اقتباس، روایات جدی و تطبیق، روایات علوم قرآن، روایات احکام و روایات عمل به مضمون آیه، وجود دارد. با کمی دقت روشن می شود که تعداد روایات جری، تطبیق، استناد و اقتباس در مجموع، بسیار بـیشتر از روایات تفسیری است. این نکته تلاش امـام سجاد(ع) برای تطبیق آیات نورانی کلام الهی با زمان خویش و نزدیک ساختن مفاهیم آن به زندگی مردم آن عصر را نشان می دهد. از نکات قـابل تأمل دیگر این است که بسیاری از این روایات در پاسخ به پرسش یا برطرف کردن شبهه ای مطرح شده اند. این نـکته، اهـتمام امـام(ع) را بر تکیه بر استنادهای قرآنی در پاسخ به هم عصران خویش، ثابت می کند.
منابع:
۱. الکافی، ۱
۲. التفسیر و المفسرون، معرفت، محمد هادی،
۳. مبانی و روش های تفسیری، شـاکر، مـحمد کاظـم/ ۲۸۴.
۴. تاریخ عمومی حدیث، معارف، مجید/ ۷۳.
۵ .مبانی و روش های تفسیری/ ۲۷۳.
۶ .اثبات الوصیه، مسعودی، علی بن حسین/ ۱۷۱.
۷.شـرح نهج البلاغه، ابن ابـی الحـدید