گرچه بر اساس آمار غیر رسمی حداقل ۷۵ درصد جمعیت دو و نیم میلیونی گیلان با احتساب تقریبی مهاجران باید به زبان مادری شان سخن بگویند اما اکنون شمار بسیاری از مردم به ویژه کودکان ، نوجوانان و جوانان دیگر به آن صحبت نمی کنند.
این در حالی است که امروزه در کشورهای پیشرفته جهان بر لزوم حفظ زبان مادری تاکید دارند و حتی نهاد بین المللی یونسکو با توجه به اهمیت زبانهای مادری بعنوان بخشی مهم از فرهنگ و هویت هر جامعه بودجه ای را به این منظور اختصاص داده است.
با وجود این که در سالهای اخیر به لطف تلاش اهالی فرهنگ و کنشگران این عرصه حرکتهایی برای حفظ زبان گیلکی به چشم می خورد اما حتی بدون نیاز به آمار ، شواهد حاکی از کاهش شدید گویشوران گیلکی است.
صاحب نظران بر این باورند که علاوه بر غلبه زبان فارسی در مجامع رسمی ، ساخت سریالهای تلویزیونی و فیلمهایی که در آن نقش های لوده و شخصیتهای منفی بی دست و پا و بی سواد و طبقات فرودست به لهجه یا بهتر بگوییم گونه ی زبانی گیلکی صحبت می کنند، ساخت جوک های سخیف در مورد قوم گیلک اندک اندک خانواده های گیلانی را از سخن گفتن به زبان مادری شان باز داشت مبادا فرزندانشان در آینده در اجتماع از سوی مرکزنشینان مورد تمسخر قرار گیرند.
ضمن این که سخن گفتن به زبان فارسی در مجامع عمومی را عاملی برای رشد تحصیلی و همچنین پیشرفت اجتماعی تلقی می کردند.
اهالی فرهنگ و ادبیات ، کنشگران فرهنگی و اجتماعی و فرهیختگان قوم گیلک در سالهای اخیر کوشیدند به طور مستقل و بدون کمک و یاری نهادهای رسمی بار دیگر جایگاه بایسته زبان گیلکی را باز گردانند انتشار نشریه گیله وا ، تاسیس کانال گیله قصه ، برگزاری جشنواره داستانی ولگ ، اجرای نمایشهایی به زبان گیلکی برخی از اقدامات موثر و ارزشمند در این زمینه است .
با همه اینها به نظر می رسد این اقدامات ارزشمند در مقابل هجمه های مخرب عظیم صورت گرفته علیه فرهنگ و زبان گیلکی آنچنان که باید قدرتمند نیست . چرا که اکنون حتی در روستاهای گیلان به جای زبان مادری زبان فارسی در صحبت های خانه و گروه همسالان کودکان رواج دارد.
جمعی از فعالان فرهنگی گیلان به منظور واکاوی آینده زبان مادری در این سرزمین به بحث و تبادل نظر در این خصوص پرداختند.
لزوم خلق آثار فرهنگی به زبان گیلکی
امین حسن پور پژوهشگر و کنشگر فرهنگی در این نشست به بحث درباره زبان بعنوان یک پدیده اجتماعی پرداخت و گفت: آینده هر زبان کاملا بستگی به گویشوران آن، شیوه زندگی ، شرایط و انتخابهایشان خواهد داشت .
وی خاطرنشان کرد : زبان گیلکی یک زبان در حال انقراض نیست. نخست این که طبق آماری که یونسکو هر سال منتشر و در آن زبانهای در حال خطر را معرفی می کند شامل زبان گیلکی نمی شود .
وی با اشاره به حضور زبان گیلکی در نشریات و اینترنت در نیم قرن اخیر تصریح کرد: گفت و گوها و بحثهای صورت گرفته در رسانه ها گواهی است که ما در نسل جدید یک شکلی از گرایش و علاقه به این زبان را داریم .
حسن پور همچنین با اشاره به شکل گیری صورتی از سرمایه داری بومی در گیلان از دهه ۷۰ به این سو افزود: علاوه بر روشنفکران و مردم، بخشهای دیگری از جامعه نیز وارد عرصه شده اند و برای حفظ گیلکی پول خرج می کنند.
وی همچنین با اشاره به شکل گیری ناسیونالیسم بومی در گیلان افزود: به همین دلایل نمی توانیم بگوییم نمودار حیات زبان گیلکی در جامعه رو به افول است .
حسن پور خاطرنشان کرد: گیلان شناسی گنجینه ای از سوختبار است برای ساختن و خلق آثار فرهنگی که نسلهای بعد به خاطر زیبایی و خلاقیت به زبان مادری شان برگردند .
این پژوهشگر فرهنگی وجود رسانه های مستقل و مردمی ، تشکلهای مردم نهاد، تکنولوژی روز و انقلاب انفورماتیک را از عوامل یاری رسان به حفظ زبان های مادری از جمله گیلکی دانست .
سمن ها الگوسازی می کنند دولت حمایت کند
در ادامه جلسه پرویز فکر آزاد پژوهشگر نویسنده و موسس کانال گیله قصه گفت: بر اساس تجربیاتی که طی دو سال اخیر در کارگاه های زبان گیلکی در مهدهای کودک مدارس و دانشگاه های نقاط مختلفی از گیلان داشتم زبان ما در معرض خطر است ولی در معرض انقراض و نابودی نیست چرا که امیدهایی پیدا شده تکنولوژی به ما کمک می کندکه این زبان را از مرگ نجات دهیم .
وی با اشاره به مشاهداتش در کارگاه های آموزشی در مورد کاهش شدید گویشوران گیلکی در بین کودکان نوجوانان و جوانان افزود: در حوزه ادبیات کودک که آینده زبان گیلکی هستند باید تولید محتوا کنیم.
فکر آزاد با بیان اقدامات فعالان فرهنگی در این حوزه گفت : کار کنشگران الگوسازی است و برای گسترش و رواج آن ناگزیر از جلب حمایت های دولتی هستیم . کنشگران قادر نیستند همه جامعه را پوشش دهند الگویی درست می کنند قطعا دولت باید ورود کند .
وی اظهار داشت : طرحی را به مدیرکل آموزش و پرورش ارائه دادیم تا دو ساعت در هفته آموزش زبان گیلکی را بگنجانیم که خوشبختانه با طرح موافقت شد.
به گفته وی بر اساس این طرح ابتدا آموزگاران در کارگاه با شیوه آموزش زبان گیلکی آشنا می شوند و سپس داستانهایی را به کودکان مقطع دبستان به زبان گیلکی و گویش ناحیه خود ارائه می دهند .
وی در خاتمه با اشاره به تجربه نجات زبانهای در معرض خطر انقراض در کشورهایی مانند نروژ، ولز و هاوایی با تلاش های کنشگران و دولت، ابراز امیدواری کرد با همت همگانی از زوال زبان گیلکی جلوگیری شود.
دو زبانه شدن خطری جدی برای گیلکی
مسعود پورهادی پژوهشگر نویسنده و شاعر نیز در ادامه این نشست به بررسی تغییرات صورت گرفته در زبان گیلکی پرداخت و دو زبانه شدن را خطری جدی برای این زبان عنوان کرد.
وی خاطرنشان کرد : دو زبانه شدن در همه جای دنیا آغاز تغییر زبانی ، زوال زبانی و خطر از بین رفتن زبانی می شود.
این فعال فرهنگی اظهار داشت: ما پیشگو نیستیم اما برای این که این موقعیت را توضیح دهیم نیاز به پژوهشهای میدانی و تحقیقات مبتنی بر آمار داریم.
وی با بررسی مجمل وضعیت زبانهای رایج در ایران از زمان پارسی باستان به این سو گفت :زبان شناسان می گویند اگر در یک برآورد آماری به این برسیم که بخشی مهم از گویشوران یک زبان در کودکی و نوجوانی به آن صحبت نمی کنند آغاز زوال را می شود پیش بینی کرد .
پور هادی خاطرنشان کرد : بر اساس این تعریف و مشاهدات در جامعه، متوجه وجود یک خطر برای زبان گیلکی می شویم .
وی با اشاره به این که یک ویژگی خاص در گیلکی در حال شکل گرفتن است افزود: شکل گرفتن تغییر در هر زبانی از یک جا آب می خورد و آن وضعیتی است که نگاه من و تو در ارتباط با زبان تغییر می کند یعنی ما در مقابل یک زبان قدرتمند دیگر که زبان آموزش و مدارس ،زبان دولتی و اداری ، زبان رادیو و تلویزیون و روزنامه است زبان کارمندان ادارات معلمان است ، گاهی اوقات احساس حقارت بکنیم.
این نویسنده و فعال فرهنگی خاطرنشان کرد: سیاست زبان رسمی مبتنی بر حمایت از زبان های بومی نیست پس هر کسی می تواند در هر فیلم و سریالی به گیلکان به ترکها جوک بگوید .
وی در رابطه با خطر دوزبانگی تصریح کرد: زبان فارسی ترکیباتش را وارد گیلکی می کند و گرچه خانواده ها به ظاهر گیلکی حرف می زنند اما این گیلکی مشکل جدی دارد .
پورهادی با بیان این که زبان گیلکی مجموعه ای غنی است گفت : با این دو زبانه شدن دیگر یک جوان نمی تواند از این گنجینه به درستی استفاده کند و زبان دیگر به مثابه هویت و پیشینه فرهنگی نیست بلکه فقط ابزاری برای شکل گیری ارتباط است.
وی با بیان این که این تغییر نگاه در کارهای ما دیده می شود افزود: ما به غذای گیلان ،داشتن اولین سینما و تئاتر ، اولین شاهراه ورود به اروپا افتخار می کنیم اما وقتی به زبان می رسیم اصلا افتخار نمی کنیم در حالی که باید همه اینها را به مثابه نوعی از فرهنگ و بخشی از فرهنگ از طریق زبان انتقال بدهیم .
پورهادی اظهار داشت: وقتی که اقوام با جوکها مورد تمسخر قرار می گیرند یا مثلا برای داشتن لهجه در آزمون بازیگری پذیرفته نمی شوی این مسائل موجب تغییر نگاه نسبت به زبان گیلکی و دو زبانه شدن افراد می شود.
این پژوهشگر فرهنگی در پایان خاطرنشان کرد: ما در ارتباط با زبان گیلکی از یک گنجینه غنی و قوی لغات سر و کار داریم گنجینه قوی فعلهای گیلکی که زبان فارسی فعلا از آن بی بهره است .
محققان، زبان گیلکی را از گروه زبانهای ایرانی شاخه شمال غربی می دانند که زبان مادری اکثر مردم استان گیلان و جوامع کوچکتری در استانهای مجاور، از جمله استانهای مازندران، استان قزوین و نیز در استان تهران است. گیلکی از شرق با گویشوران مازندرانی و از غرب با گویشوران تالشی و از جنوب با گویشوران تاتی همجوار است و در درون محدوده خود دارای گونه‌هایی است.
زبان گیلکی بخش مهمی از هویت گیلان و میراث فرهنگی ارزشمند این دیار است مباد که با بی توجهی رو به زوال رود.