ایران کشوری پهناور با اقلیم و آب و هوایی بسیار متنوع و منحصر به فرد است مثلا میزان بارندگی در کشور بسیار متغیر است، در شمال به بیش از ۲۱۱۳ میلیمتر می‌رسد در حالی که در نواحی کویری بارش عمدتا بسیار کم و در حدود ۱۵ میلیمتر است، همچنین اختلاف دمای هوا در زمستان میان گرم‌ترین و سردترین نقطه گاهی به بیش از ۵۰ درجه سانتیگراد می‌رسد که این نشان از خارق‌العاده بودن وضعیت جغرافیایی کشور دارد.
از سوی دیگر در بین کشورهای جهان، ایران به لحاظ بروز حوادث غیرمترقبه جزو ۱۰ کشور بلاخیز جهان است که از ۴۰ حادثه طبیعی شناسایی شده در جهان بیش از ۳۰ مورد آن در ایران رخ داده است، ایران در حالی ۶ درصد تلفات بلایای طبیعی جهان را به خود اختصاص داده که فقط یک درصد جمعیت جهان را دارد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد در بین حوادث طبیعی، فقط در طول یک قرن گذشته بیش از هزار و ۱۵۰ مورد زمین‌لرزه مرگبار در ۷۵ کشور جهان رخ داده است که بیش از ۸۰ درصد مرگ و میرهای حاصل از این رویداد طبیعی در ۶ کشور جهان به وقوع پیوسته و ایران نیز با تلفاتی بیش از ۱۲۰ هزار نفر و خساراتی بیش از میلیاردها ریال یکی از کشورهایی به شمار می‌آید که آمار بالایی در بروز حوادث طبیعی را به خود اختصاص داده است.
برخی یافته‌های پژوهشی حکایت از آن دارد که ایران در قرون ۳ تا ۷ قمری حوادث و بلایای طبیعی زیان‌بار و مخربی را همچون زلزله، سیل، خشکسالی، برف، سرما و توفان تجربه کرده که خود نتایج و پیامدهای ناگواری مانند قحطی، شیوع بیماری‌های واگیردار و کاهش جمعیت در پی داشته که آخرین آن نیز وقوع سیلاب در سیستان و بلوچستان است که دی ماه امسال رخ داد.
در واقع سیلاب در استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان در طی سه روز اول هفته گذشته و تا پایان روز دوشنبه ۲۳ دی ماه موجب کشته شدن سه نفر (دو نفر غرق شده و یک نفر زیر آوار مانده در روستای حاجی آباد در هرمزگان) شده است اما آسیب‌های فیزیکی بسیار فراتر از این بوده است، در سیستان و بلوچستان ۵۰۰ روستا و ۱۴ شهرستان درگیر سیل هستند و ۲۰ هزار واحد مسکونی دچار آسیب جزئی یا کلی شده‌اند که تخریب ۲۵۰۰ واحد مسکونی جدی است، خسارت زیرساختی و بخش کشاورزی حدود ۱۰۰۰ میلیارد تومان برآورد شده و ارتباط ۵۰۰ روستا قطع شده است که تا صبح سه‌شنبه ۴۰۰ روستا همچنان در محاصره سیل بودند.
در طی خشکسالی دو دهه گذشته در سیستان و بلوچستان از ۷۲۱ منبع آبی روستایی ۵۵۰ منبع کاملا خشک شد، بحرانی بودن وضع آب در این استان در حدی است که آب‌رسانی سیار به بیش از هزار و ۵۰۰ روستا به طور معمول انجام می‌شود، بعدازظهر جمعه ۲۰ دی ماه سامانه بارشی جدید از جنوب کشور وارد شد که بر اثر این سامانه طی روزهای شنبه ۱۴ دی ماه تا بامداد یکشنبه ۱۵ دی ماه بیش از ۱۰۰ میلیمتر باران بارید، بیشترین بارندگی با میزان ۱۳۶ میلیمتر در ایستگاه «دستگرد» از توابع بخش بنت شهرستان نیکشهر ثبت شد، بیشترین آبگرفتگی‌ها در روزهای شنبه و یکشنبه در شهرستان‌های خاش دلگان، کنارک و نیکشهر مشاهده شد، در واقع نمونه بارز دیگری از سیکل خشکسالی و سپس سیل سهمگین را این بار در سیستان و بلوچستان می‌بینیم.
در ۲ ماهه اول سال ۹۸ در ۱۶ استان کشور با مشکل سیلاب مواجه بوده‌ایم و در ماه‌های بعد از آن در کشور ترمیم بخشی از آسیب‌های سیلاب و بازسازی خانه‌ها و بناهای تخریب شده در حال اجراست، در ۲۳ فروردین ۹۸ سیلاب بعد از خسارت‌هایی که در استان‌های شمالی، مرکزی و غربی کشور برجای گذاشته بود، در سیستان و بلوچستان نیز مشکلات زیادی برای مردم به وجود آورد که در آن زمان برخی مسوولان استانی گفته بودند که "این بارندگی و سیلاب سبب عبور از بحران جدی خشکسالی چندین ساله منطقه شد" اما اینطور نبود که بنا به گفته مهدی زارع عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم، آمار بارندگی منطقه از فروردین ۹۸ تا پایان سال آبی (پایان شهریور ۹۸) خلاف ادعای این مسوولان را نشان می‌دهد، بارندگی فروردین ۹۸ و همچنین در بهمن ۹۷ مساله‌ای دنباله‌دار نبود. خشکسالی هم به پایان نرسید.
حتی می‌بینیم که چه حجم زیادی آب هدر رفته است این در حالی است که کشور سالهاست با مشکل کم‌آبی دست و پنجه نرم می‌کند و بیشتر تالاب‌های کشور تشنه یک قطره آب هستند و اعتراض نگرفتن حقابه خود را با به هوا کردن گرد و غبار اعلام می‌کنند در صورتی که با اجرای صحیح طرح آبخیزداری و مدیریت منابع آبی می‌شد تمام این آبها را جمع‌آوری و ذخیره کرد.
حال کشور با این پیشینه حوادث غیر مترقبه طبیعی باز هم باید تا این حد خسارت ببیند؟ می‌دانیم که ژاپن کشوری زلزله‌خیز است و مسوولان و مردم این واقعیت را پذیرفته‌اند بنابراین درصدد همزیستی با آن بر آمدند نه مقابله، که در این راه اقدام به ساخت سازه‌هایی کردند که در مقابل زلزله‌ای حتی گاهی تا ۹ ریشتر هم مقاوم است اما ما چه کرده‌ایم؟ با این گذشته تاریخی در زمینه حوادث طبیعی باز هم غافلگیر می‌شویم و نتیجه آن بی‌خانمانی و سرگردانی مردم است.
در واقع مساله مهم، نحوه مدیریت بحران و برخورد با آن است هر چند که «محمدباقر نوبخت» معاون رییس جمهوری و رییس سازمان برنامه و بودجه در توییتی نوشت که ۱۰۰ میلیارد تومان به عنوان تن‌خواه برای پرداخت‌های فوری به سیل‌زدگان اختصاص یافته است اما آیا این کافی است؟
مهدی زارع دراین باره در گفت‌وگو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: دهم دی ماه ۹۸ فرصتی یافتم تا از بخش‌هایی از شمال استان سیستان و بلوچستان بازدید کنم نکته قابل مشاهده و مهم این بود که بیش از هر چیز زمین‌های خشک به چشم می‌آمد، مدیریت رودخانه که انتظار می‌رفت به عنوان درس سیلاب‌های ۹۸ به مدیریت بحران و مدیریت شهری منتقل شود و در دستور کار قرار گیرد، هنوز در بیشتر رودخانه‌ها از جمله رودهای استان سیستان و بلوچستان در دستور قرار نگرفته و آغاز نشده است، برای پاکیزگی و زدودن زباله از رودخانه‌ها، همچنین فاضلاب‌های شهری مستقیما از طریق لوله‌های فاضلاب محلی و یا با تخلیه نخاله‌ها از سوی اهالی به داخل رودخانه‌ها، وارد می‌شود.
وی اظهار داشت: مسیر رودخانه‌ها از رستنی‌ها، درختچه‌ها و بوته‌ها پاکسازی نشده است، پارک‌های ساخته شده در حریم و مسیل رودخانه‌ها هنوز تخریب نشده و همچنان به عنوان فضای سبز همگانی مردم محلی و مسافران مورد استفاده قرار می‌گیرند، در بالادست رودخانه‌ها نیز روند تخریب مراتع با فروش سریع زمین‌هایی که ملک شخصی افراد محسوب می‌شوند، ادامه دارد و با این وضع آبخیزداری همچنان همانند قبل از سیلاب‌های ۹۸ نگران‌کننده است.
زارع تاکید کرد: زمانی که درس‌های اتفاقات طبیعی، به ویژه سیلاب‌های ۹۸ را نیاموخته و در مدیریت رودخانه‌ها به کار نبرده‌ایم، باید منتظر باشیم که بارندگی‌های کوتاه‌مدت و شدید، به دلایل مختلف از جمله تغییر اقلیم، موجب خسارت‌های بیشتر در همان نواحی آسیب‌دیده قبلی بشود، مدیریت بحران فقط هماهنگ کردن نیروهای کمک‌کننده و ارسال آذوقه و چادر به نواحی سانحه‌دیده نیست بلکه داشتن برنامه راهبردی، مدیریت کاهش ریسک، شامل پیشگیری از سوانح ممکن، درس‌آموزی از حوادث رخ داده، به کار بستن این درس‌ها و مدیریت پسا بحران را نیز شامل می‌شود.
وی ادامه داد: در ضمن از اکنون باید برای سیلاب‌های اسفند ۹۸ و فروردین ۹۹ آماده شویم چون تغییر اقلیم موجب شده تا رخداد مخاطرات طبیعی به نحوی که از نظر اندازه و تکرار، شدیدتر و مکررتر از قبل باشند در ایران رخ دهد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله تصریح کرد: آنچه به مدیریت این نوع سوانح آب و هوایی کمک بسیار می‌کند استفاده از داده‌های علمی و مدیریت پیشگیرانه کاهش ریسک در یک برنامه درازمدت و به طور خاص در مورد مساله سیلاب در منطقه سیستان و بلوچستان، با نگاهی فرا ملی و منطقه‌ای است، سیلاب‌های فروردین و دی ماه ۹۸ نماد شرایطی است که در ماه‌ها و سال‌های بعد نیز مشابه آن رخ خواهد داد.
وی درباره تاثیر این سیلاب‌ها بر تالاب‌های خشک کشور به ویژه تالاب هامون واقع در استان سیستان و بلوچستان توضیح داد: در دهه دوم بهمن ماه ۱۳۹۷، بارندگی شدید در افغانستان و ایران موجب سرازیر شدن آب از سمت افغانستان به ایران و رسیدن آن به تالاب هامون سابوری، شد. سیلاب اخیر نیز هامون را آب‌دار کرد.
زارع گفت: رخدادهای فرین (حداقلی و حداکثری) مانند خشکسالی و بارش‌های بسیار شدید و ناگهانی نماد تغییرات اقلیمی هستند، دستکاری انسان‌ها در طبیعت این منطقه و احداث سد در افغانستان از عوامل خشک شدن کامل استان سیستان و بلوچستان بوده است. «هیرمند» یا «هلمند» نام رودی است که از ولایت هلمند افغانستان سرچشمه می‌گیرد و به «هامون» که دریاچه ای مشترک بین افغانستان و ایران است، می ریزد. در سال ۱۳۵۱ هجری شمسی قراردادی میان دولت ایران و افغانستان بسته شد که طی آن دولت افغانستان متعهد شد که در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) از رودخانه هیرمند به سمت دریاچه هامون در خاک ایران آزاد کند.
وی افزود: اما افغانستان ساخت سد کمال خان را بر روی رودخانه هلمند در سال ۴۹ آغاز کرد و بعد از بیش از سه دهه جنگ به پایان برد و فاز دوم آن در آذرماه سال ۹۴ به بهره‌برداری رسید، همچنین سد «کجکی» نیز در افغانستان با ظرفیت مخزن ۱۸۰۰ میلیون مترمکعب بر روی رودخانه هیرمند ساخته شد و میزان حقابه ایران از هیرمند بیشتر کاهش یافت، دولت افغانستان تاکنون ۱۹ سد و ۳۴ بند انحرافی در حوضه آبریز هیرمند و در بالا دست تالاب‌های هامون احداث و مورد بهره‌برداری قرار داده و برنامه ساخت ۳۵ سد دیگر را در این حوضه به صورت سدهای پیشنهادی در دست مطالعه و بررسی دارد.
وی گفت: ساخت این سدها، به همراه خشکسالی در خود افغانستان و ندادن حقابه مورد توافق در عهدنامه ۱۳۵۱ به ایران از عوامل خشک شدن دریاچه هامون بوده‌اند، در مجموع بر اساس آمار مرکز آمار ایران حدود ۶۰۰ هزار نفر طی حدود سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۰ از منطقه سیستان به مناطق دیگر ایران مهاجرت کرده‌اند و آنان که مانده‌اند، هرسال فقیرتر می‌شوند پس باید در زمینه مدیریت سیل درست عمل کنیم تا نه تنها متحمل خساراتی نشویم بلکه از آن بهره‌مند شویم. در واقع می‌توان با برنامه‌ریزی صحیح و جمع‌آوری رواناب‌ها و سیلاب‌ها، این تالاب‌ها را تا ماه‌ها آب‌دار نگه داشت تا گرد و غباری به چشم ایرانیان نرود.