شرکت ملی صنایع پتروشیمی در سال ۱۳۴۲ تاسیس و یک سال بعد از آن با احداث واحد تولید کود شیمیایی شیراز، کشورمان صاحب صنعت پتروشیمی شد و اولین گام ورود به این صنعت را برداشت.
در سال‌های بعد با احداث مجتمع‌های پتروشیمی رازی، آبادان، کربن اهواز، بندر امام و... این صنعت در فاز توسعه قرار گرفت. طبق گزارش‌های وزارت نفت، ۳ میلیون تن ظرفیت نصب‌شده، ۶.۱ میلیون تن تولید با تنوع ۱۷ نوع محصول، فروش ۱.۵۲ میلیون تن محصول، ۰.۶ میلیون تن صادرات به ارزش ۰.۰۵ میلیارد دلار، عملکردی است که از صنعت پتروشیمی کشور در سال ۵۷ ثبت شده‌است.
هرچند که دوره هشت سال جنگ تحمیلی روند توسعه صنعت پتروشیمی را کند کرد و در برخی از مناطق جنوبی متوقف شد اما توسعه صنایع پتروشیمی در اسناد بالادستی از جمله برنامه‌های توسعه‌ای از یاد نرفت و تکمیل پروژه‌های آغاز شده جزو اولویت‌ها قرار گرفت.
البته توسعه این صنعت در مقاطعی مطابق با برنامه‌های تعیین‌شده پیش نرفت اما امروز به یکی از مهمترین منابع درآمدی کشور تبدیل شده به‌طوری که علی‌رغم اعمال تحریم‌های سختگیرانه آمریکا علیه این صنعت، محصولات پتروشیمی حدود ۳۲ درصد یعنی یک‌سوم ارزش کل صادرات غیرنفتی کشورمان را شامل می‌شود.
از آنجایی که توسعه پتروشیمی می‌تواند عامل تحقق سیاست تمام دولت‌های بعد از انقلاب مبنی بر قطع وابستگی به درآمد نفتی و خام فروشی باشد، در عمده برنامه‌ها از جمله اسناد توسعه ۵ ساله اول تا ششم، برنامه‌های بودجه و برنامه راهبردی اقتصاد مقاومتی گسترش این صنعت و توجه به آن در اولویت قرار دارد.
احیای صنعت جنگ‌زده پتروشیمی در برنامه اول توسعه
ارتقای سهم صنعت پتروشیمی در اقتصاد ملی و حضور موثر در بازارهای جهانی یکی از موضوعات مهم برنامه اول تا ششم توسعه در بخش‌های مرتبط با برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در این صنعت بوده‌است که هدف افزایش درآمدزایی از این محل را دنبال می‌کند.
اولین برنامه توسعه‌ای کشورمان از سال ۶۸ شروع به کار کرد. پیش از آن یعنی در دوران جنگ در بخش پتروشیمی اقداماتی انجام شده‌بود که در این مدت کل سرمایه‌گذاری شرکت ملی صنایع پتروشیمی چیزی حدود ۴۲۰ میلیارد ریال بود.
در سال ۶۷ یعنی یک سال قبل از شروع اجرای برنامه‌های توسعه‌ای، صنعت پتروشیمی در تولید رکوردشکنی کرد و همچنین فعالیت پتروشیمی رازی در فازهای اول و دوم شروع شد.
میزان تولید صنعت پتروشیمی در این سال به ۸۸۰ هزار تن رسید و توانست ۲۶ میلیون دلار صادرات داشته باشد. اما با آغاز برنامه‌های توسعه‌ای سطح تولید صنایع پتروشیمی به چند برابر رسید، به‌طوری‌که در جریان اجرای طرح‌های برنامه پنج ساله اول و دوم توسعه، آغاز به کار پتروشیمی اصفهان، اراک و تکمیل مجتمع‌های بندرامام و ... باعث شد که تولید در سال پایانی برنامه دوم به ۱۲ میلیون تن ارتقا یابد.
ازآنجایی در دوره جنگ خسارت‌هایی به مجتمع‌های پتروشیمی وارد آمد، مهمترین هدف‌گذاری در برنامه اول توسعه برای صنعت پتروشیمی، بازسازی و احیا بود و تامین نیاز صنایع پایین‌دستی یعنی طرح جایگزینی واردات، صدور محصولات پتروشیمی و کمک به رهایی از اقتصاد تک‌محصولی در بلند مدت، فراهم آوردن زمینه‌های رشد صنعت غیروابسته و پایه ریزی تکنولوژی داخلی و استفاده بیشتر از امکانات داخل کشور هم مطابق با برنامه اول در دستور کار قرار گرفت.
۱۰ طرح عمرانی در برنامه اول گنجانده شد و در پنج سال برنامه اول با سرمایه‌گذاری ۷۰۸۵ میلیارد ریالی، طرح‌های دی آمونیم فسفات در مجتمع رازی، متانول اول در مجتمع شیراز، پتروشیمی بندرامام، پتروشیمی اصفهان، فاز اول پتروشیمی اراک و گسترش دوده صنعتی اهواز بهره‌برداری شدند. با اجرای این طرح‌ها ظرفیت تولید شرکت ملی صنایع پتروشیمی از ۵.۳ میلیون تن به بیش از ۱۰ میلیون تن در سال ۱۳۷۳ رسید.
رشد درآمدهای صادرات پتروشیمی نتیجه برنامه دوم توسعه
برنامه دوم توسعه از سال ۱۳۷۴ آغاز شد و طبق این برنامه گسترش خصوصی‌سازی ها در راس کار صنایع و پتروشیمی‌ها بود. سیاست شرکت ملی صنایع پتروشیمی در پنج ساله دوم، افزایش سوددهی، توسعه صادرات، گسترش خصوصی سازی وافزایش تولید و تنوع محصول با محصولات ویژه و جدید تعریف شد. در راستای تحقق این سیاست طرح‌های باقیمانده از برنامه اول به بهره‌برداری رسید و تکمیل شد.
با توجه به استفاده از مزیت‌های نسبی منطقه‌ای، سیاست گسترش صنعت در بندر امام در پیش گرفته شد و با هدف جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی و به دنبال آن افزایش تولید و صادرات، منطقه ویژه اقتصادی در بندر امام تاسیس شد.
با افزایش سرمایه‌گذاری به ۸۱۲۳ میلیارد ریال و بهره‌برداری از مجتمع ها و واحدهای پتروشیمی باقیمانده از برنامه اول توسعه و احداث چند واحد دیگر، در پایان سال پنجم برنامه توسعه دوم، تولید محصولات پتروشیمی به ۱۴ میلیون تن رسید.
یکی از مهمترین رویدادها در این دوره اخذ استاندارد ISO ۹۰۰۲ توسط شرکت پتروشیمی اصفهان بود که باعث رشد صادرات محصولات پتروشیمی کشورمان در بازارهای بین المللی شد به‌طوری که صادرات با رشد سالانه ۱۶ درصد به ۲.۹ میلیون تن و ارزش ۵۸۰ میلیون دلار رسید. طبق گزارش‌های وزارت نفت، در این دوره سهم پتروشیمی در کل صادرات غیرنفتی نسبت به پایان برنامه اول به بیش از ۱۷ درصد و در صادرات بخش صنعت به حدود ۳۱ درصد افزایش یافت.
جهش صنعت پتروشیمی ایران از برنامه سوم
جهش اول صنعت پتروشیمی کشورمان از برنامه سوم توسعه رخ داد. تاریخ صنعت پتروشیمی در چهار دهه گذشته نشان می‌دهد در ۱۵ سال اجرای برنامه‌های سوم تا پنجم این صنعت به سمت استانداردهای جهانی حرکت کرد و خیز برای جهش اول و افزایش تولید در همین سال‌های اول برنامه سوم توسعه برداشته شد.
استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، اجرای طرح‌های توسعه، توسعه صادرات و ارتقای جایگاه پتروشیمی در صادرات غیرنفتی، خصوصی‌سازی و تغییر ساختار شرکت ملی صنایع پتروشیمی از اقدامات انجام شده مطابق با برنامه سوم توسعه بود. البته همچنان مانند گذشته تکمیل اقدامات باقیمانده از برنامه دوم از اولویت دارترین موضوعات برنامه سوم بود. همچنین در این برنامه، استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، نوسازی و بازسازی واحدهای قدیمی، تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر، حداکثر استفاده از توانمندی‌های فنی و مهندسی داخل، تجهیز مناطق ویژه اقتصادی، توسعه صادرات، خصوصی‌سازی، حمایت از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و گسترش تحقیق و توسعه مورد تاکید قرار گرفت.
همچنین برای تحقق برنامه افزایش صادرات محصولات پتروشیمی، منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس به دلیل دارا بودن منابع گاز طبیعی میدان پارس جنوبی برای اجرای طرح‌های توسعه‌ای جدید انتخاب شد. تا پایان برنامه سوم یعنی سال ۱۳۸۳ سرمایه‌گذاری در این صنعت به ۱۱۵۴۰۰ میلیارد ریال رسید و ۱۸ میلیون تن محصولات پتروشیمی تولید شد. طبق آمار منتشر شده از سوی وزارت نفت، در این سال، میزان صادرات و فروش داخلی به ترتیب ۵.۲ میلیون تن به ارزش ۱۷۲۶ میلیون دلار و ۴.۸ میلیون تن به ارزش ۱۲.۶ هزار میلیارد ریال بود.
رشد حدود دو برابری تولیدات پتروشیمی با اجرای برنامه چهارم توسعه
مهمترین سیاست‌ها در برنامه چهارم توسعه جذب منابع سرمایه‌گذاری و گسترش مالکیت بخش‌های خصوصی داخلی و خارجی در کل مالکیت صنعت پتروشیمی و رساندن سهم بخش‌خصوصی به حدود ۵۰ درصد بود. همچنین اجرای طرح‌های توسعه‌ای با رویکرد استفاده از منابع هیدروکربوری گازی جهت گسترش زنجیره ارزش تولید محصولات پتروشیمی با ارزش افزوده بیشتر با اتکاء به استفاده حداکثری از توانمندی های داخلی و گسترش تحقیق و توسعه از سیاست‌های در اولویت این برنامه محسوب می‌شد به‌طوری که در سال‌های برنامه چهارم یعنی ۸۴ تا ۸۹ حدود ۴۰ طرح به ظرفیت ۳۴.۳ میلیون تن به تولید رسید.
در تنظیم برنامه چهارم توسعه به استفاده از خوراک گاز طبیعی، اتان، میعانات گازی، NGL و محصولات جانبی و مواد میانی مجتمع‌ها اولویت داده‌شد و استفاده از حداکثر امکانات و توانمندی‌های داخلی، اجرای طرح‌های جدید با بهره گیری از سرویس‌های جانبی متمرکز در منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس و منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی از برنامه های مورد تاکید در این برنامه به شمار می‌رود.
حجم سرمایه‌گذاری‌های صنعت پتروشیمی در برنامه پنج ساله چهارم توسعه کشور بالغ بر ۱۱ میلیارد دلار پیش بینی شد و تولید ۱۲ میلیون تن اتیلن، ۱۰ میلیون تن پلیمر، ۸ میلیون و ۵۰۰ هزار تن اوره، ۷ میلیون و ۵۰۰ هزار تن متانول و ۴ میلیون تن آروماتیک از اهداف تعیین‌شده برای اجرای برنامه‌های پنج ساله چهارم و پنجم توسعه بود که در آن دوره بالاترین سهم تولید اتیلن و اوره را در خاورمیانه نصیب کشورمان می‌کرد.
افزایش ۱۰ میلیون تُن به تولیدات پتروشیمی در دوره برنامه پنجم
در دوره پنج ساله برنامه پنجم، ۲۶ طرح پتروشیمی از جمله پروژه‌های تولیدی و زیربنایی به بهره‌برداری رسید که طبق تاکید برنامه چهارم توسعه اغلب این طرح‌ها با مشارکت بخش‌خصوصی اجرایی شد. با آغاز به کار واحدهای جدید در پایان سال برنامه پنجم یعنی در سال ۱۳۹۵، حدود ۱۰.۵ میلیون تن به ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی کشور اضافه شد.
افزایش سهم و ارتقای جایگاه صنعت پتروشیمی ایران در سطح منطقه و جهان، برقراری تعامل موثر و سازنده با کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی، استفاده از ظرفیت‌های صنعت نفت و گاز برای تقویت امنیت ملی، تبدیل ثروت‌های طبیعی نفت و گاز به سرمایه‌های زاینده و مولد در دراز مدت و استفاده بهینه از ذخایر هیدورکربوری کشور به عنوان پشتوانه و محرک توسعه پایدار اقتصادی از جمله اهداف کیفی در نظر گرفته‌شده برای صنعت پتروشیمی در برنامه پنجم توسعه بود.
همچنین در این برنامه بر شناسایی و اکتشاف هرچه بیشتر منابع نفت و گاز در سراسر کشور و انتقال و به‌کارگیری فناوری‌های جدید در عملیات اکتشافی، تکمیل دو پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس و فارس با ظرفیت اسمی به ترتیب ۳۶۰ هزار و ۱۲۰ هزار بشکه، گسترش سرمایه‌گذاری بخش‌های خصوصی و تعاونی و برنامه‌ریزی و پیگیری احداث شهرک‌های تخصصی در مناطق جدید و مساعد نزدیک به آب‌های آزاد و قابلیت حضور در بازارهای صادرات در جاسک، چابار، ایرانشهر و منطقه پارسیان تاکید شد.
براساس پیش‌بینی‌های انجام شده در برنامه پنجم توسعه با انجام فعالیت‌های توسعه‌ای مرتبط با ۳۰ میدان جدید نفتی و با بهبود ضریب بازیافت و جلوگیری از افت تولید میادین، ظرفیت تولید نفت خام کشور تا پایان برنامه پنجم توسعه باید به ۵.۳ میلیون بشکه در روز می‌رسید. برای انجام طرح‌های پیش بینی شده در برنامه پنجم توسعه به طور متوسط ۳۱ میلیارد ریال در سال (۱۵۵ میلیارد دلار سرمایه در طی برنامه) مورد نیاز بوده که مقرر شد از این میزان ۵۹ درصد آن از طریق منابع خارجی (فاینانس و بیع متقابل) و ۴۱ درصد دیگر از طریق منابع داخلی شرکت ملی نفت تامین شود.
برنامه ششم توسعه؛ پایان جهش دوم صنایع پتروشیمی
یکی از محوری‌ترین اهداف برنامه ششم توسعه تحقق نرخ رشد ۸ درصدی اقتصاد است که صنعت پتروشیمی با توجه مزیت‌هایی که دارد می‌تواند نقش مهمی در برآورده شدن این هدف داشته باشد. براساس سیاست‌های برنامه ششم توسعه ظرفیت تولید در صنعت پتروشیمی با بهره‌برداری از ۵۸ طرح توسعه‌ای باید به بیش از ۵۸ میلیون تن برسد. همچنین در سال‌های برنامه ششم ۲۵ طرح پتروشیمی با ظرفیت اسمی ۴۹.۱ میلیون تن در سال و ۵ طرح تامین خوراک صنعت پتروشیمی در حوزه بالادست در طول سال‌های برنامه ششم توسعه اجرا خواهند شد.
با بهره‌برداری از طرح‌های توسعه‌ای در صنعت پتروشیمی تا سال ۱۳۹۹ شمسی یعنی پایان برنامه ششم توسعه، سهم کشورمان از تولید محصولات پتروشیمی در منطقه خاورمیانه به ۴۱ درصد خواهد رسید. همچنین براساس احکام برنامه ششم، توسعه صادرات غیرنفتی کشور باید با رشد متوسط سالیانه ۲۱.۷ درصد از درآمدزایی ۴۶.۹ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۶، به حدود ۱۱۳ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۰ برسد. از این رو با توجه به منابع غنی نفت و گاز در کشورمان صادرات محصولات پتروشیمی می‌تواند این حکم را محقق سازد.
پایان برنامه ششم توسعه یعنی سال ۱۴۰۰ پایان جهش دوم صنعت پتروشیمی است و ظرفیت اسمی تولید در صنعت باید به ۱۰۰ میلیون تن برسد اما موضوع مهم این است که برای تحقق اهداف تعیین شده در برنامه ششم توسعه باید حدود ۵۵ تا ۶۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری جدید در صنعت پتروشیمی کشور انجام شود.
جایگاه اول ایران در صنعت پتروشیمی با اجرای جهش سوم
ایران با دارا بودن حدود ۹.۶ درصد ذخایر نفت (رتبه چهارم) و ۱۷.۵ درصد ذخایر گاز (رتبه دوم) در جهان، نقش تعیین‌کننده‌ای را در صنعت نفت و گاز و پتروشیمی دارد. سیاست گذاران کشور هم با طرح ریزی و برنامه ریزی ها در قالب اسناد بالادستی به دنبال جذب حداکثری سرمایه های داخلی و خارجی هستند به ویژه در شرایطی که با تحریم‌های نفتی و تنگنای مالی دولت، امکان تامین منابع مالی برای طرح‌های توسعه‌ای بسیار کاهش یافته است.
در ادامه اسناد بالادستی و برنامه‌های توسعه‌ای در کشور مهمترین هدف تعیین‌شده برای صنعت پتروشیمی کشورمان در افق ۱۴۰۴ دستیابی به مقام اول منطقه در صنعت پتروشیمی است.
هر چند که برنامه‌های اول تا ششم توسعه ای متناسب با ظرفیت‌های موجود در صنعت پتروشیمی تنظیم و اجرایی شد اما با تغییر برخی از شرایط و تحمیل برخی از محدودیت‌ها از جمله تحریم‌های مستقیم و غیرمستقیم در مقاطعی دچار عقب‌ماندگی‌هایی شدیم به همین دلیل که در حالی که امروز ۶۱ میلیون تن ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی را در اختیار داریم اما به دلیل برخی از این محدودیت‌ها مانند کمبود خوراک فقط از ۴۰ میلیون تن آن بهره‌برداری می‌شود.
طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده هدف دولت درآمدزایی ۳۷ میلیارد دلاری از صنعت پتروشیمی است و باید در بازه‌زمانی مشخص درآمدهای حاصل از فروش محصولات پتروشیمی از ۱۷ میلیارد دلار فعلی به این رقم برسد. در این صورت است که می‌توانیم با اجرای جهش سوم با یک پله صعود به جایگاه اول در تولید محصولات پتروشیمی در منطقه دست پیدا کنیم.