«خلع ید کردن دلار»؛ عبارتی است که هفته‌نامه اکونومیست در شماره جدید خود از طریق آن به سوءاستفاده‌های دونالد ترامپ از قدرت مالی آمریکا، کنایه می‌زند. این نشریه انگلیسی، دلار را اسلحه مالی آمریکا می‌داند که سوءاستفاده ترامپ از آن، باعث متزلزل شدن قدرت مالی آمریکا شده است.
رئیس‌جمهوری آمریکا از سال ۲۰۱۶ تا کنون، تحریم‌های گسترده‌ای را علیه کشورهای مختلف وضع کرده یا از ابزارهای مالی زیادی برای جنگ تجاری با کشورهای دیگر استفاده کرده است. همین مسئله باعث شده که کشورهایی مانند چین، روسیه و اتحادیه اروپا به سمت استفاده از ارزهای داخلی یا طراحی ابزارهای جدید مالی حرکت کنند.
اکونومیست این گزارش تحلیلی را که بخش عمده آن در ادامه می‌آید، با این جمله به پایان رسانده است: «نبوغ مالی در انحصار آمریکا نیست.»
تحریم چطور تاج و تخت دلار را لرزانده است؟
از سال ۱۹۵۰ که دلار به عنوان ارز مسلط در دنیا جای خود را پیدا کرد، واضح بود که آمریکا به عنوان تنها ابرقدرت مالی نفوذ گسترده‌ای بر سرنوشت اقتصادی کشورهای دیگر خواهد داشت.
اما فقط در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ است که آمریکا مدام از این قدرت با درگیری در جنگ‌های مالی استفاده می‌کند. نتیجه این کار، عجیب و شوک‌آور بوده است. آمریکایی‌ها با دست خودشان کشورهای دیگر را به دنبال رهایی از هژمونی مالی آمریکا کشاندند.
در سال ۲۰۱۸، خزانه‌داری آمریکا اقدامات قانونی علیه «راسال»، یک شرکت مهم آلومینیوم روسی، انجام داد که دسترسی آزادانه این شرکت به سیستم مالی مبتنی بر دلار را قطع می‌کرد و آثار مخربی داشت. در مدت یک شبانه روز، این شرکت از معالمه با بسیاری از شرکایش ناتوان شد و قیمت سهام آن سقوط کرد(بعدا این محدودیت برداشته شد). آمریکا حالا ۳۰ برنامه فعال در زمینه تحریم‌های مالی و تجاری دارد. در ۱۰ ژانویه، «استیون منوچین»، وزیر خزانه‌داری آمریکا اعلام کرد که: «میلیاردها دلار پول برای حمایت از نظام ایران را قطع می‌کند.»
در همین حال وزارت امور خارجه اعلام کرد که دسترسی عراق به حساب بانکی خودش در فدرال‌رزرو بانک نیویورک قطع شده است. این مسئله باعث می‌شود که دسترسی عراق به درآمدهای نفتی‌اش محدود شود، بحران پولی در این کشور ایجاد شود و اقتصاد آن کوچک شود.
آمریکا به نحو منحصر به فردی از جنگ مالی در خدمت سیاست خارجی خود استفاده می‌کند. دلار در سطح جهانی به عنوان واحد محاسبه، منبع ارزش و قالب مبادلات استفاده می‌شود. حداقل نیمی از صورت‌حساب‌های فرامرزی به دلار صادر می‌شوند. این پنج برابر سهم آمریکا از واردات کالا در جهان و سه برابر سهم صادرات آن است. دلار ارز ترجیحی بانک‌های مرکزی و بازارهای سرمایه است؛ نزدیک به دو سوم اوراق بهادار جهان و ذخایر ارزی را دلار تشکیل می دهد.
در نگاه کلی، ریتم مالی جهان، آمریکایی است. زمانی که نرخ بهره یا انگیزه ریسک‌پذیری در وال‌استریت تغییر می‌کند، بازارهای جهانی واکنش نشان می‌دهند.
آمریکا بعد از حمله تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ شروع به منعطف کردن نیروی مالی خود کرد. این کشور جریمه‌های سنگینی را به دلیل پول‌شویی و تحریم روی بانک‌های خارجی وضع کرد: در سال ۲۰۱۴، ۹ میلیارد دلار جریمه علیه بانک فرانسوی پاریباس وضع کرد. حالا آقای ترامپ تسلیحات مالی را وارد سطح جدیدی کرده است. او از تحریم‌ها برای فشار شدید آوردن به «ایران»، «کره شمالی»، «روسیه»، «ترکیه»، «ونزوئلا» و دیگر کشورها استفاده کرده است. مهمات جنگی او همچنین شامل تعرفه‌ها و تجاوزهای قانونی به شرکت‌های خارجی به خصوص «هوآوی» نیز می شود، به نحوی که ترامپ متهم به جاسوسی برای چین است. تحریم‌های ثانویه او نیز شرکت‌های کشورهای دیگری را که با کشورهای لیست سیاه تجارت کنند، هدف قرار می‌دهد.
بعد از آنکه آمریکا از توافق هسته با ایران در سال ۲۰۱۸ خارج شد؛ شرکت‌های اروپایی با وجود تشویق اتحادیه یورو به ماندن، به سرعت از ایران رفتند. سیستم سوئیفت در بانک‌های ایرانی نیز بعد از وضع مجدد تحریم‌ها قطع شد.
استفاده از دلار برای گسترش قوانین و سیاست‌های آمریکا، نخستین عقیده آمریکایی ترامپ است. کشورهای دیگر مانند چین و روسیه، این مسئله را سوءاستفاده از قدرت می‌دانند. «ولادیمیر پوتین»، از دلار به عنوان یک «اسلحه سیاسی» صحبت می‌کند. متحدان این کشور مانند انگلستان و فرانسه نیز نگران هستند که ریسک‌های ترامپ باعث تضعیف نقش آمریکا به عنوان ضامن نظم در تجارت جهانی شود. این رفتارها، ممکن است که هژمونی مالی آمریکا را هلاک کند؛ چرا که کشورهای دیگر به دنبال خلع ید کردن ارز پر زور آن می‌روند.
عصر جدید آزمایش‌های مالی بین‌المللی شامل دلارزدایی از دارایی‌ها، انجام معاملات تجاری با ارزهای محلی و مکانیسم‌های جدید پرداخت‌های تجاری و ارزهای دیجیتال است. در ماه ژوئن، روسای جمهور چین و روسیه اعلام کردند که پرداخت‌هایشان را با ارزهای کشورهای خودشان انجام خواهند داد.
به تازگی در حاشیه یک اجلاس، مقامات ایران، مالزی، ترکیه و قطر پیشنهاد استفاده از ارزهای دیجیتال، ارزهای ملی و طلا را برای معاملات تجاری‌شان مطرح کرده‌اند.
«تام کیتینز» از یک اندیشکده روسی می‌گوید: «چنین فعالیت‌هایی «نقطه انفجار» را نشان می‌دهد. کشورهایی که کمتر درباره مسائل مالی آمریکا گله می‌کردند، حالا جسور شده‌اند.»
روسیه از این حد فراتر رفته است. این کشور فرآیند دارایی‌های مصرف‌پذیر را برای تجارت با کشورهایی که آمریکا با آن‌ها مشکل دارد، وضع کرده است تا بانک‌ها و شرکت‌های مهم روسی در معرض خطر قرار نگیرند. روسیه همچنین اقدامات دلارزدایی از سیستم مالی خود را از سال ۲۰۱۳ شروع کرده است. بانک مرکزی این کشور سهم دلار از ذخایر ارزی خود را از ۴۰ به ۲۴ درصد کاهش داده است. وزارت دارایی روسیه نیز اخیرا برنامه‌هایی برای کاهش سهم دلار از ۱۲۵ میلیون دلار از دارایی‌های صندوق ملی خود را اعلام کرده است. آقای پوتین گفته است: «ما قصد نداریم که دلار را به چاه بیندازیم، دلار در حال به چاه انداختن ماست.»
آیا چین نیز در این روند دنباله روی روسیه خواهد بود؟ آقای ترامپ عمق آسیب‌پذیری چین در یک سیستم مالی دلار محور را نشان داده است. اقداماتی که آمریکا اخیرا علیه شرکت‌های فناوری چین مانند هوآوی از طریق ابزار دلار انجام داده، هزینه‌های زیادی برای آن‌ها به بار آورده است.
چین اولین بار در دوره بحران مالی در سال‌های ۲۰۰۷-۲۰۰۹ برای ترویج بین‌المللی یوآن تلاش کرد اما با وحشتی در بازار سهام در سال ۲۰۱۵، دیگر چندان موفق نبود و برای سال‌ها سهم یوآن در پرداخت‌های بین‌المللی، ۲ درصد باقی ماند. رئیس سابق بانک مرکزی چین نیز اعلام کرد که برنامه بین‌المللی کردن یوآن، یک نوزاد نارس بوده‌است.
اما حالا با نمایش قدرت شلیک مالی آمریکا و تکنولوژی‌های جدید، چینی‌ها محاسبات‌شان را دوباره تغییر داده‌اند. چین اکنون زیرساخت‌هایی دارد که باعث خودمختارتر شدن آن می‌شود. این کشور سیستم پرداخت و تسویه حساب‌های شخصی خود را دارد که به آن کلیپس گفته می‌شود. این سیستم مانند سوئیفت(پیام‌رسان بین بانکی) کار می‌کند و از سال ۲۰۱۵ راه‌اندازی شد. اما از سال ۲۰۱۸ به بعد، پیشرفت آن بسیار کمتر از پیشرفت روزافزون سوئیفت بوده است. گزارش‌هایی وجود دارد که نشلان می‌دهد چین، هند و برخی دیگر از کشورها در حال یافتن گزینه جایگزینی برای سوئیفت هستند.
«جک لو»، وزیر خزانه‌داری آمریکا در سال ۲۰۱۶، در زمانی که هنوز بر مسند قدرت بود، گفته بود: «اشتباه است که فکر کنیم تحریم‌ها کم هزینه هستند. اگر آن‌ها محیط کسب‌وکار را بیش از حد پیچیده یا غیرقابل پیش‌بینی کنند، یا اگر آن‌ها بیش از حد در جریان نقدینگی در جهان دخالت کنند، تراکنش‌های مالی ممکن است که به بیرون از ایالات متحده آمریکا حرکت کنند. این مسئله می‌تواند نقش مرکزی ما در سیستم مالی جهانی را تهدید کند.»
حالا نیز از آن‌جایی که دولت ترامپ همچنان به طور تهاجمی اصرار به استفاده از ابزار تحریم دارد، راه‌های دور زدن آن نیز بیشتر می‌شود. «نبوغ مالی» در انحصار آمریکا نیست.