در اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم به واسطه شدت فساد دستگاه اداری مملکت و وجود هیات حاکمه ناآگاه و نالایق که ثروت کشور را در معرض حراج گذارده بودند و در این ارتباط امتیازهای بی شماری را به روس و انگلیس می دادند، رقابت ۲ دولت روس و انگلیس به مرحله ای خطرناک رسیده بود و به قول لرد کرزن ایرانشناس انگلیسی صحنه سیاسی ایران مانند شطرنجی شده بود که حرکت یک طرف با حرکت و اقدام طرف دیگر مواجه می شد و این ۲ رقیب استعماری می کوشیدند تا یکدیگر را مات سازند و حریف را از میدان به در کنند اما در اواخر این سده روس ها و انگلیسی ها به جای آنکه عملیات یکدیگر را خنثی کنند، برای جبران امتیازی که به رقیب داده می شد، تقاضای اعطای امتیاز دیگری برای خود می کردند، بنابراین امتیازی که برای نمونه روس ها می گرفتند، انگلیسی ها نیز تقاضا می کردند یا بالعکس در جنوب امتیازی به انگلیسی‌ها داده می شد، روس ها هم در شمال می خواستند.
مفاد و ویژگی های قرارداد رویتر
به دلیل بی کفایتی پادشاهان قاجار این دولت رو به ضعف نهاده بود، بنابراین دولت های روس و انگلیس از این خلاء استفاده می کردند تا با قراردادهای مختلف دولت را تضعیف و تحت کنترل خودشان در بیاورند یکی از این قراردادها، امتیازنامه رویتر بود که در ۲۵ ژانویه ۱۸۸۲ میلادی میان بارون جولیوس رویتر انگلیسی و دولت قاجار در زمان سلطنت ناصرالدین شاه منعقد شد. به موجب این امتیاز، ساختن هرگونه راه و راه آهن و سد از دریای مازندران تا خلیج فارس و بهره‌برداری از همه معادن ایران (بجز طلا و نقره)، ایجاد مجاری آبی و قنات و کانال‌ها برای کشتیرانی یا کشاورزی؛ ایجاد بانک و هر گونه کمپانی صنعتی در سراسر ایران؛ حق انحصار کارهای عام‌المنفعه؛ استفاده و بهره‌برداری از جنگل ها برای مدت ۷۰ سال و استفاده از گمرکات ایران به مدت ۲۵ سال در ازای پرداخت ۲۰۰ هزار لیره انگلیسی و سودپنج درصد در اختیار رویتر قرار گرفت. آنچه که جالب توجه است، این بود که اشخاص اول حکومت و مقامات بلندپایه مبالغ هنگفتی به عنوان رشوه برای عقد این قرارداد از انگلیسی‌ها دریافت کردند.
در این دوره انگلیسی‌ها از طریق افراد غرب گرا و شیفته غرب مانند میرزا حسین خان سپهسالار صدراعظم ناصرالدین شاه و میرزا ملکم خان یا ابوالحسن خان ایلچی که زمانی وزیر و سفیر خارجه ایران بودند، می‌آمدند و قراردادهایی می‌بستند و به شاه تحمیل می‌کردند و بدین ترتیب کار خودشان را پیش می‌بردند و قراردادهایی را می‌بستند، این قراردادها عموماً در قالب قراردادهای اقتصادی که معمولاً ظاهر اصلاح گرایانه داشتند، منعقد می شدند. برای نمونه قرارداد رویتر ظاهرش اینگونه بود که انگلیسی‌ها می‌خواهند برای ایران راه آهن بکشند، سیستم گمرک و پست راه بیاندازند، اصلاح کنند و مدل‌های جدید را به اجرا بگذارند اما در عمق قرارداد، امتیازهایی که به طرف مقابل داده شده مانند حق استخراج ۷۰ سال منابع زیرزمینی و روزمینی نشان می‌دهد که این قراردادها چقدر ننگین است. بنابراین باید گفت، قرارداد رویتر از جمله قراردادهایی به شمار می رود که با هدف امتیازگیری و تضعیف سیاسی دولت ایران و نیز کاهش بنیه اقتصادی کشور بود تا بتوانند از جهات و شئون مختلف همه ملت ایران را به زانو درآورند. این قرارداد مفاد قابل توجهی داشت که نشات گرفته از سیاست انگلیسی بود در ادامه به مهم ترین مفاد آن پرداخته می شود: یکی از مفاد این قرارداد که به خوبی هدف سلطه گرانه انگلیسی‌ها را مشخص می کند، بحث راه آهن شمالی – جنوبی بود که در واقع با هدف تسلط انگلیسی ها به مرزهای شمالی ایران و مرزهای مشترک ایران با اتحاد جماهیر شوروی ایجاد شد. در آن مقطع انگلیسی ها، روس ها را تهدیدی برای مرز مشترک خود با هندوستان می دانستند و می خواستند بر مرزهای شمالی مسلط شوند تا بتوانند موقعیت ویژه ای را برای خود رقم بزنند.
تبعات امتیاز بارون جولیوس رویتر
امتیاز رویتر که ایران را به صورت مستعمره انگلیس در می‌آورد، یکی از بزرگترین اشتباهات ناصرالدین شاه و میرزا حسین خان سپهسالار بود. سر هنری راولینسون در شرح حال میرزا حسین خان سپهسالار می نویسد: ۲ ماده مهم اساسی در پروگرام میرزا حسین خان سپهسالار بود، یکی دادن امتیاز بهره برداری از تمام ثروت سرتاسری ایران، دیگر بردن ناصرالدین شاه به اروپا. لرد کرزن در کتاب خود می نویسد: کامل ترین و عجیب ترین امتیازی که در طول تاریخ کمتر دیده شده و به موجب آن تمام منابع صنعتی کشوری به یک خارجی تسلیم و تفویض گشته این امتیاز بوده است. نویسنده دیگر انگلیسی به نام گراهام استوری در کتاب رویتر در یک قرن نوشت: به موجب امتیاز به رویتر اجازه داده شده که به تمام منابع اقتصادی ایران و اکثر افراد آن در مدت ۷۰ سال حکومت واقعی کند و همچنین این امتیاز بود که دروازه های کشور ایران را به روی دنیای غرب گشود. بنابراین دوره صدارت میرزا حسین خان سپهسالار از دوره هایی بود که نفوذ دولت انگلیس در ایران به بیشترین میزان خود رسیده بود، انگلیس دوستی ایران در این دوره نقل مجالس تمام سیاسیون جهان بود، خود رجال درجه اول انگلیس همانطور که اشاره شد مانند راولینسون و لرد کرزن درباره انگلیس دوستی ایران در این دوره سخن ها گفته اند. راولینسون درباره اهمیت و اعتبار این قرارداد نوشت: این امتیاز مقدرات ایران را با انگلستان توام نمود و پس از این ایران با دست انگلیسی ها به طرف شاهراه ترقی سوق داده خواهد شد.
هر چند این امتیاز به مرحله اجرا درنیامد اما چون موجب امتیازات دیگر به انگلیسی ها و روس ها و عامل مشکلات زیادی برای ایران شد، قابل اهمیت و توجه مخصوصی است زیرا اعطای امتیاز بانک شاهنشاهی به رویتر به عنوان جبران خسارت این امتیازنامه بود در واقع ۱۷ سال بعد از لغو قرار داد رویتر، زمانی که از این امتیاز صحبتی به میان نبود و پرونده آن تقریبا مختومه شده بود، رویتر مدعی خسارات وارده در جریان قرار داد شد و یکی از این خسارات را پولهایی دانست که به عنوان رشوه به زمامداران و رجال ایران پرداخته بود. در این ارتباط اعتماد السلطنه در یادداشت های خود می نویسد: «از قراری که شنیدم پسر رویتر که پدرش قرارنامه را در ۱۶ سال قبل(۱۲۹۰ قمری ) با ایران بسته بود و آن قرار نامه مجری نشد و رویتر همیشه ادعای خسارت می کند، برای استیفای حقوق خود به ایران آمده» و همچنین در خاطرات خود می نویسد: «تفصیل آمدن پسر رویتر را به شاه عرض کردم، شاه را خیلی مساعد دیدم، فرمودند، چه عیب دارد بیاید راه آهن خودش را بسازد، معلوم می شود از وحشت روس ها با انگلیس ها خصوصیت می کنند، شاید از این نمد کلاهی عاید شود». سرانجام پس بعد از گفت وگوی بسیار سرانجام در ۱۳۰۶ قمری دولت ایران امتیاز بانک شاهنشاهی ایران را به مدت ۶۰ سال در ظاهر به رویتر و در عمل به انگلیس واگذار کرد و بارسنگین این امتیاز بر دوش مردم مظلوم ایران قرار گرفت، علاوه بر این امتیاز اعطای امتیاز بانک استقراضی روس در مقابل بانک شاهنشاهی و برای ایجاد تعادل و توازن میان ۲ سیاست استعماری روسیه و انگلیس بود و همچنین بیشتر امتیازات دیگر که به خارجی ها داده شد از همین جا سرچشمه می گیرد.
مخالفت روس ها با قرارداد رویتر و لغو آن
قرارداد رویتر به قدری استعماری بود که اعتراض همه دنیا، حتی برخی دیپلمات های انگلیسی را برانگیخت، روحانیون محلی بعد از شنیدن خبر عقد این قرارداد برآشفتند و شبنامه هایی در تهران پخش شد که نوشته بود، شاه اختیار کشور را به یک یهودی داده است. همچنین دولت روسیه نیز از شنیدن خبر عقد این قرارداد برآشفت و سعی در ملغی آن کرد.
بدین ترتیب امتیاز رویتر که در واقع اختیار امور اقتصادی ایران را به یک تبعه انگلیس و غیر مستقیم به خود انگلیس واگذار کرده بود، موجب اعتراض روس ها شد و آنها مخالفت خود را ابراز داشتند و بدین ترتیب انگلیس عقب نشینی کرد، لازم به توضیح است که در این زمان روس و انگلیس در سیاست جهانی باهم کنار آمده بودند، بنابراین روس ها با قدری نرمش روند دوستانه ای در برابر انگلیس در پیش گرفتند و دولت ایران هم که گویا بر اساس این سند از این امتیاز پشیمان بود، بنابراین این قرارداد را ۱۵ ماه بعد لغو کرد.
این سند گزارشی است که میرزا حسین خان سپهسالار راجع به چگونگی لغو قرارداد رویتر و مذاکرات خود با وزیر مختار روس به ناصرالدین شاه ارایه داده است.
گزارش میرزا حسین خان سپهسالار به ناصرالدین شاه در باره مخالفت روس ها با قرارداد رویتر
قربان خاک پای جواهر آسای اقدس همایون مبارکت شوم – بر حسب امر و اراده ملوکانه روحنا فداه روز شنبه هشتم شهر حال در سفارتخانه دولت بهیه روسیه با وزیر مختار دولت مشارالیها ملاقات نموده، بعد از تعارف رسمیه به سرِ مطلب رفتیم، وزیر مختار شرحی از مضراتی که این راه آهن به جهت دولت روس داشت، بیان نمود، فدوی خانه زاد گفتم، از دقیقه ای که «پرنس قار چاقوف» [کرچکوف ]اظهار مطلب درخاکپای همایون نمود و اعلیحضرت اقدس شاهنشاهی روحنا فداه دریافت فرمودند که اعلیحضرت امپراطور و اولیای دولت روس مایل به عمل راه آهن نیستند و فرمودند اینکه نه تنها در این عمل مساعدت لازمه را بعمل نیاورند، بلکه بطور حتم قرار نامه حاضره را لغو و باطل بفرمایند و از همان روز تا این دقیقه فرمایشات و دستورالعمل ملوکانه به من در این مرکز بوده است و متصل تاکیدات همایونی به وقوع می رسد تا اینکه دیدید و اکنون به مشاهده شما می رسانم که ابطال و امضای قرارنامه را به موجب تلگراف به خود «بارون رایتر» و به موجب نوشتجات رسمیه به وکیل او در دارالخلافه اعلام نمودیم و مضافاً روزنامه ایران هم این اعلان را به جمیع اهالی داخله و خارجه اخبار نمود و همه روزه هم من مشغول مبادله نوشتجات با وکیل رایتر هستم و هر کاغذ را از کاغذ اول سخت تر و باثبات تر می نویسم و خیال دارم در این روزها به رشت تلگراف نمایم که اگر چند عمله در راه کار می نماید، مانع شده و نگذارند، از این بیانات ظاهراً و باطناً مسرور شده گفت: اگر دولت روس راضی و مایل به این راه آهن نبود برای دولت ایران نافع نبود. فدوی گفت این مساله ایست طویل الذیل، عجالتاً مجال دخول در این بحث نداریم، لکن بطور یقین اعلیحضرت ملوکانه روحنا فداه محض عدم میل امپراطور این قرار نامه را بر هم زدند، نه خیال و تصور دیگر. بعد گفتم شبهۀ شما در کجا بوده است؟ بگویند تا من بقدری که فهمیده ام در صدد رفع آن توانم برآمد.
در فصل هشت که می نویسد اگر تا ۱۵ ماه از تاریخ امضای قرارنامه شروع به کار نشود، یکصد هزار تومان مرهونه ضبط خواهد شد، بارون رایتر به همین کاری که کرده است خواهد گفت، من شروع کرده ام، فدوی گفتم در آخر فصل می گوید، اگر تأخیر در شروع از بابت جنگ در ممالک خارجه و غرق و تأخیر در حمل و نقل بهم نرسیده باشد، اگر شروع همین تسطیح یک ربع فرسنگ زمین بود که حالا کرده اند از برای همین قدر کار به هیچ وجه محتاج فرنگستان نبودند که از آنجا چیزی حمل و نقل نمایند که غرق و تأخیر حمل و نقل آنها را معاف خواهد داشت.
وزیر مختار مشار الیه به هیچ وجه متوجه این فقره نشده بود، از استماع و دریافت این دلیل خیلی مشعوف شد و گفت، خوب عذر و بهانه بدست آورده اید، گفتم همین قدر نیست از بارون رایتر نوشته دارم که در ایام مسافرت همایونی در فرنگستان با کمال اصرار ۶ ماه دیگر از من تمدید مدت می خواست، اعلیحضرت همایون شاهنشاهی روحنا فداه بنا بفرمایشی که به پرنس کرچکوف فرموده بودند، راضی نشدند و مهلت مرحمت نفرمودند، علاوه بر این ۲ دلیل، فصل ۲۳ صراحتاً می گوید که کمپانی مجبور و متعهد است که شروع به راه آهن و معادن و میاه جنگل ها را دفعتاً واحده نماید و به اقرار و اعتراف خودش به آن سه فقرۀ اخیر به هیچ وجه شروع نکرده است، مثل این است که در هیچیک شروع ننموده است و مقصود ما حاصل است. علاوه بر آنچه شفاهاً به شما گفتم، نوشتجاتی که در این باره بین من و وکیل رایتر مبادله شده است و ادله را واضحاً و مشروحاً آنجا نوشته ام، همراه خود آورده ام که اگر بخواهند ملاحظه نمایند. از این فقره زیاد ممنون شد و از من خواهش کرد که نوشتجات را نزد او بگذارم، آن شب به دقت درست ملاحظه کرده گفت خودم برداشته می آورم و به شما تسلیم می نمایم گفت در روز شرفیابی قرار شد که بعد از ملاقات با شما، اعیحضرت همایون شاهنشاه دستخطی مرحمت فرمایند که از روی آن من تلگراف رمز به پرنس کرچکوف بفرستم، گفتم، از این فقره من اطلاعی ندارم و فرمایش به من نشده است. خواهش کرد در عرض و تقدیم راپرت عاجزانه به خاک پای اقدس اعلی این فقره را نیز عرض نموده، جواب بمشاارلیه بدهم، به امر قدر قدرت همایونی از وزرای مختار انگلیس و عثمانی و اتریش و فرانسه هم بازدید نمودم، چون امر فرموده بودند که صورت مجلس ملاقات با وزیر مختار روس را بواسطۀ عریضه عرض دارم، جسارت نمودم-الامرالاقدس الاعلی مطاع مطاع مطاع. غلام خانه زاد حسین.