اگرچه شالیکاری در مازندران در یک روند آرام در چهاردهه گذشته چهره مدرن به خود گرفته و از کشت و برداشت سنتی با دست در قطعات کوچک به استفاده از انواع ماشین ها در نشا تا برداشت شالی در اراضی نوسازی شده و در قطعات یک پارچه تغییر یافته است، اما ایجاد بانک نشا و بکارگیری دستگاه نشا کار در زمین های یکپارچه شالیزاری از مهم ترین راهکارها برای بهبود روند تولید برنج و کاهش هزینه است تا زنجیره مکانیزاسیون کشت و کار برنج شتاب بگیرد.
هر چند طرح تسطیح یکپارچه سازی زمین های شالیزاری به دلایل مختلف تا حدودی به کندی پیش می رود اما مسئولان با پرداخت تسهیلات در خرید ادوات و تجهیزات کشاورزی، علاوه بر اینکه امروز تا ۹۵درصد شخم و شیارها با تراکتور انجام می شود، ۳۰درصد نشاء کاری و ۹۰ درصد برداشت نیز به صورت مکانیزه انجام می شود.
نشاکاری با دستگاه نشا کار منوط به تهیه و تولید بوته مخصوص با اندازه مشخص است که بانک نشا به عنوان مرکز خزانه گیری مکانیزه و کشت بوته شالی با دستگاه است و نخستین بانک نشا و خدمات مکانیزاسیون برنج کشور در روستای چوکلا شهرستان ساری در فروردین سال ۸۹ افتتاح و به بهره برداری رسید و طبق آمار رسمی سازمان جهاد کشاورزی مازندران در حال حاضر ۱۳۴ واحد بانک نشا فعال است.
بذر شالی در بانک نشاء در فضای سربسته با استفاده از خاک و آبیاری قطره ای و در دمای مناسب رشد پیدا می کند و انجام نشاء آن فقط از طریق دستگاه نشاء کار میسر است.
بانک های نشای فعال مازندران با ظرفیت تولید بوته نشا برای کاشت مکانیزه در سطح ۳۰ هکتاری ، ۵۰ هکتاری و ۱۰۰هکتاری است و بر اساس آمار جهاد کشاورزی مازندران ۱۳۴بانک نشاء استان سالانه بوته حدود هفت هزار هکتار شالیزاری را تولید و با دستگاه نشاکاری می کنند که این آمار و ارقام به نسبت وجود ۲۳۰ هزار هکتار زمین شالیزاری که ۶۰ هزار هکتار آن تسطیح و یکپارچه سازی شده است ،بسیار اندک است.
بر اساس آمار جهاد کشاورزی مازندران هم اکنون سه هزار دستگاه نشا کار در مازندران وجود دارد اما بانک نشا به عنوان مرکز تولید بوته مخصوص دستگاه نشاکار بسیار کم است و جوابگو نیست.
ذکر این نکته نیز مهم است که انجام نشاکاری مکانیزه در زمین های شالیزاری که طرح تسطیح و یکپارچه سازی شده است ، قابلیت اجرایی بهتری دارد و از آن جایی که بوته نشا تولید بانک نشا به لحاظ اندازه کوچکتر از بوته نشا در خزانه گیری سنتی است ، آب تخت بودن زمین به همراه مدیریت و کنترل آبیاری زمین پس از نشاء بسیار مهم است.
از سویی دیگر نشاکاری با بوته بانک نشا با دستگاه نشاکار در زمین های غیر هندسی و کوچک نیز بسیار سخت و هزینه بر است و برخی از کشاورزان که با خرید دستگاه نشا کار و تولید بوته نشاء مخصوص این دستگاه اقدام به کاشت می کنند به نسبت هزینه بیشتری را متقبل می شوند.
این کشاورزان طی قراردادی کوتاه مدت سه تا ۶ روزه با بانک نشا با خرید سینی مخصوص با سبز شدن دانه بذر آن را در خزانه سنتی البته با پوشش نایلون انتقال داده و خود فرایند رشد بوته را به مدت ۴۵ روز انجام می دهند که با تغییرات دمای هوایی خطر از بین رفتن نیز وجود دارد ، اما کشاورز به دلیل بالا بودن دستمزد نشاکار این خطر را ترجیح می دهد.
همچنین از سوی مسئولان گفته شده است که تقاضای مجوز ایجاد بانک نشا باید به صورت شرکت تعاونی باشد و به افراد حقیقی داده نمی شود و از سوی دیگر محل بانک نشا باید خارج از بافت روستایی و همراه با مجوز زیست محیطی باشد که این مقررات و ضوابط مشکلات ایجاد بانک نشا را دوچندان کرده است.
بررسی ها نشان می دهد که اگرچه طی ۶ سال اخیر آئین نخستین نشا برنج از سنتی به صورت مکانیزه در مازندران همه ساله برگزار می شود،اما همچنان بیش از دو سوم از ۲۳۰ هزار هکتار زمین های شالیزاری به صورت سنتی و با دست نشا کاری می شود.
بیشترین هزینه در کشت برنج مربوط به هزینه کارگری است و شالیکاران هر ساله به دلیل کمبود کارگر نشا کار با افزایش چشم گیر مزد نشاکاران مواجه می شوند ، درحالی که در صورت وجود بوته مخصوص نشاکاری با دستگاه می توان در روز سه هکتار نشاکاری کرد که برابر با ۴۵ نفر روز نشاکاری با دست است.
به عنوان نمونه در فصل شالیکاری گذشته یعنی در اردیبشهت سال جاری شالیکاران مازندران بابت یک روز کارگر نشا کار ۱۸۰ تا ۲۲۰ هزار تومان دستمزد پرداخت کردند، یعنی برای نشای هر هکتار شالیزار به ۱۵ کارگر نیاز است و کشاورز در مرحله کاشت امسال علاوه بر تامین صبحانه، ناهار و عصرانه کارگران حدود ۳۰ میلیون ریال دستمزد پرداخت کرده است که این مبلغ دستمزد برابر با حدود ۲۰۰ کیلوگرم برنج طارم با قیمت ۱۶ هزار تومان فقط هزینه تولید در مرحله کاشت است.
کارشناسان معتقدند به دلیل کوچک و خرد بودن زمین های شالیزاری به کارگیری ماشین آلات پیشرفته سخت و تا حدودی غیر قابل اجراست و به همین دلیل اجرای طرح تسطیح و یکپارچه سازی زمین های شالیزاری همواره باید مورد توجه باشد.
سرانه زمین های شالیزاری در مازندران هفت هزار مترمربع است و بیش از ۳۵۰ هزار برنجکار در ۲۲۰ هزارهکتار زمین به عنوان بهره بردار امرار معاش می کنند.
به گفته کارشناسان جهاد کشاورزی، کشت مکانیزه برنج به کاهش ۵۰ درصدی هزینه ها و افزایش ۱۵ درصدی تولید می انجامد و عواملی نظیر سختی کار، عدم رغبت جوانان به این شغل، بالا بودن سن بهره برداران، هزینه بالا و عدم توجیه اقتصادی در کشت سنتی برنج موجب شده تا شالیکاران از ورود ماشین آلات تجهیزات مکانیزه کشت برنج استقبال کنند.
طبق بررسی های انجام شده مصرف بذر در نشاکاری به صورت مکانیزه نسبت به سنتی از ۶۰ کیلوگرم در هکتار به ۳۰ تا ۳۵ کیلوگرم در هکتار می رسد که خود منجر به کاهش مصرف بذر و کاهش هزینه تولید نیز می شود.
کاهش ضایعات کمی و کیفی محصول در کاشت و برداشت ، افزایش تولید محصول، افزایش بهره وری نهاده های کشاورزی ، کاهش سختی کار و ایجاد فرصت های شعلی از دیگر اهداف گسترش ایجاد بانک نشا است.
مدیر بانک نشا از روستای شیب آببندان شهرستان جویبار بانک نشا را مهمترین مرحله کشت مکانیزه برنجکاری همراه با آماده سازی بستر زمین شالیزاری دانست و گفت: بوته های خزانه گیری در بانک نشا کاملا به صورت بهداشتی و اصولی در دما و تغذیه مناسب گیاه انجام می شود.
احمد بابایی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: تعداد بوته و اندازه نشا کاری در طول و عرض با دستگاه نشا کار بدون هیچ گونه پرتی از دیگر مزایای بانک نشا است وعلاوه بر کاهش هزینه تولید ، افزایش عملکرد در واحد سطح و کیفیت محصول را نیز خواهیم داشت.
وی با بیان این که کشاورزان نسل جدید به انجام نشاکاری مکانیزه اعتقاد دارند و استقبال خوبی نیز برای تهیه بوته از بانک نشا انجام می دهند، ادامه داد: سالانه برای ۵۰۰هکتار از زمین های استان قرار داد تامین بوته نشا و نشارکاری مکانیزه را انجام می دهیم.
وی مبلغ قرارداد امسال را برای هر هکتار سه میلیون و ۵۰۰هزار تومان اعلام کرد و اظهار داشت: کشاورز فقط بذر را تحویل بانک نشا می دهد و طبق مقرر نشا کاری در زمان مورد توافق انجام می شود.
مدیر بانک نشا با اظهار این که شالیکار فقط زمین را برای نشا کاری آماده می کند و دغدغه ای از وضعیت و شرایط آب و هوایی برای رشد گیاه برنج در خزانه ندارد، اظهار داشت: یکی از مهمترین مشکلات در اجرای نشا مکانیزه ،وضعیت غیرهندسی، غرقابی بودن و خرد بودن زمین های شالیزاری استان است.
وی توضیح داد: بوته نشا در خزانه گیری بانک نشا در کمتر از ۱۷ روز به مرحله نشا کاری با دستگاه نشا کار می رسد و این که گفته می شود بانک نشا مشکلات زیست محیطی نیز دارد ، کاملا غلط است.
بابایی که خود را شالیکار با سابقه ۱۰ ساله معرفی کرد، گفت: کشاورزانی که دارای دستگاه نشا کار هستند می توانند فقط با عقد قرارداد تولید بوته نشا به ازای هر سینی ۱۳ هزار تومان قرارداد منعقد کنند.
یکی از شالیکاران بخش لاله آباد بابل تهیه بوته شالی در قالب خزانه گیری در بانک نشا و نشاکاری با دستگاه نشاکار را انقلابی در شالیکاری توصیف کرد و گفت که تهیه بوته شالی مهمترین مرحله از کشت و کار برنجکاری است و اگر بوته شالی سالم تولید شود ، از نظر کشاورز تا ۹۰ درصد فعالیت کشت و کار انجام شده تلقی می شود.
باب الله کریم تبار با بیان اینکه خزانه گیری سنتی علاوه بر هزینه گزاف با مخاطرات جدی آب و هوایی و آفات مواجه است، ادامه داد: پرداخت دستمزد نشاکاری بالاترین هزینه بخش برنجکاری محسوب می شود و علاوه برآن این که زمین به درستی نشا کاری شود نیز از دیگر مخاطرات است.
وی با توضیح این که در سال های اخیر به دلیل کمبود کارگر و این که دستمزد ها بالا رفته افراد غیرحرفه ای وارد کارگری نشا کاری شدند مشکلات و مخاطرات را دو چندان کرده است، ادامه داد: به گل نشاندن درست ریشه بوته ، گرفتن تعداد بوته ها و رعایت فاصله بوته ها همواره نکاتی است که نشاکار باید رعایت کند اما این موارد در نشاکاری با دستگاه نشا کار کاملا مکانیزه و بر اساس داده های مشخصی که به دستگاه داده می شود صورت می گیرد.
وی گفت: متاسفانه بانک نشا در منطقه بسیار کم است و از سوی دیگر نبود زهکش و عدم مدیریت آب در مزارع شالیزاری این منطقه سبب شد تا کمتر از مزایای بانک نشا و نشاکاری با دستگاه بهره مند شویم.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان بابل با اظهار این که کندی اجرای عملیات تسطیح و یکپارچه سازی به عنوان زیر ساخت گسترش مکانیزاسون عامل اصلی در بکارگیری ماشین آلات است گفت که کمبود زمین و لزوم دریافت مجوز زیست محیطی برای بانک نشا از مشکلات دیگر است.
سید احمد طاهری با بیان اینکه طبق قوانین بانک نشا باید در خارج از بافت روستایی و همراه با مجوز زیست محیطی باشد، ادامه داد: تقاضا برای ایجاد بانک نشا وجود دارد اما شرایط هایی که منطبق با مقررات باشد ، کم است.
وی با بیان این که هر ساله شالیکاران برای نشاکاری سنتی و دستی با هزینه بالا بابت پرداخت دستمزد مواجه می شوند، ادامه داد: نسل امروز حاضر به نشاکاری با دستمزد بالا هم نیست و این موضوع دغدغه جدی برای کشاورزان است.
طاهری گفت: از سوی دیگر طرح های تسطیح و یکپارچه سازی زمین های شالیزاری به عنوان زیر ساخت توسعه مکانیزاسیون که با حمایت صد درصدی دولت نیز انجام می شود به دلیل برخی از مشکلات از جمله نبود طرح جامع زهکشی ، اختلافات اجتماعی منطقه ای ناشی از تعدد بهره بردار و خرد بودن زمین،با کندی پیش می رود.
وی با بیان اینکه از سال ۹۲با ورود دستگاه کمباین مخصوص برداشت شالی امسال حدود ۹۵درصد برداشت ها به صورت مکانیزه انجام شده است، بیان داشت: امروز تا ۶۰درصد هزینه تولید برنج فقط در پرداخت دستمزد کارگران در نشاءکاری است و هزینه های برداشت شالی با مکانیزه شدن برای شالیکاران کاهش یافته است.
مدیرجهاد کشاورزی شهرستان ساری نیز به اهمیت افزایش واحدهای بانک نشا با هدف کاهش هزینه تولید و افزایش بهره وری کاشت برنج اشاره کرد و گفت که هم اکنون ۲۰ بانک نشاء برنج در این شهرستان فعالیت دارند که با استقبال بیش از حد کشاورزان برای عقد قرارداد مواجه هستند.
رضا پورفلاح با تاکید بر این نکته که بانک نشاء برنج در صرفه جویی هزینه های تهیه نشا و تولید برنج و افزایش راندمان عملکرد در واحد سطح موثر است ، افزود: بکارگیری متخصصان بخش کشاوزی برای تهیه و تولید نشاء سالم و عاری از آفت و بیماری و صرفه جویی در میزان بذر مصرفی در واحد سطح از مزایای بانک نشا است.
مدیر زراعت سازمان جهاد کشاورزی مازندران یکی از اولویت های سرمایه گذاری در کشاورزی استان را گسترش بانک نشاء برنج عنوان کرد و گفت: برای ایجاد بانک نشاء و ماشین های نشا کار محدودیتی در پرداخت تسهیلات وجود ندارد.
عباس پور نصرالله فر در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: کشت بوته شالی تهیه شده در بانک نشاء و انجام نشاءکاری با دستگاه نشاء هزینه کشت برنج را تا ۵۰ درصد کاهش می دهد.
وی با بیان این که هم اکنون ۱۳۴ بانک نشاءدر استان مازندران فعال است و چندین مجوز بهره برداری از بانک نشا هم صادر شده است، افزود: کاهش ضایعات کمی و کیفی محصول در کاشت و برداشت ،افزایش تولید محصول ،افزایش بهره وری نهادهای کشاورزی ، کاهش سختی کار و ایجاد فرصت های شغلی از مزیت های بانک نشاء است.
وی با اظهار این که بانک نشاء بدون توجه به تغییرات آب و هوایی وبدون دغدغه بوته شالی را برای نشاکاری با دستگاه تهیه و تولید می کند، ادامه داد: به دلیل گسترش کشت دوم برنج و ضرورت خزانه گیری زودهنگام ، بانک های نشا با استقبال قرارداد تولید بوته نشا مواجه هستند.
این کارشناس برنج مازندران با توضیح این که هزینه تولید برنجکاری با استفاده از بانک نشاء و ماشین نشاکار تا نصف کاهش می یابد، بیان داشت: با توجه به اهمیت آب تخت بودن زمین و مدیریت آب در نشا مکانیزه، خطرات احتمالی گرمای هوا و آب بیش از حد همواره تهدید جدی علیه بوته های بانک نشا که در زمین های غیرتسطیح نشاکاری می شوند، است.
پورنصرالله فر با بیان اینکه در حال حاضر بیش از سه هزار دستگاه نشاکار که به نسبت بانک نشا بیشتر نیز است در مازندران فعال است،بیان داشت: پارسال حدود۶۰ هزار هکتار از زمین های استان مازندران به صورت مکانیزه نشاء کاری شد که پیش بینی امسال برای کشت مکانیزه برنج ۷۵هزار هکتار است.
وی با بیان اینکه بسیاری از شالیکاران با در اختیار گرفتن سبدهای مخصوص خزانه گیری برنج ،نشاءمکانیزه را انجام می دهند، بیان داشت: در فصل شالیکاری گذشته به طور متوسط یک میلیون و۸۰۰تا ۲میلیون تومان هزینه تولید بوته نشا ء و انجام نشاکاری مکانیزه برای هر هکتار از طریق بانک نشاء بوده است.
در حال حاضر طبق آمار جهاد کشاورزی مازندران ۴۰ درصد شالیزارهای استان شخم زمستانه شده و ۱۵درصد آن نیز آب تخت شده است و حتی شماری از کشاورزان بخش مرکزی به ویژه حوزه آبریز هراز قرارداد تهیه و تولید بوته شالی را با بانک های نشا منعقد کردند.
استان مازندران بنابر امارهای رسمی ۲۳۰ هزار هکتار اراضی شالیزاری دارد که به طور متوسط حدود یک میلیون تن محصول از ان برداشت می شود.