علامه قاضی طباطبایی از عرفان نامدار دوره قاجاریه بود که در ۱۲۸۵ قمری در تبریز چشم به عالم هـستی گـشود. دوران کودکی نبوغ و ذکاوت وی زبانزد عام و خاص بود، علامه تحصیلات اولیه را در محضر پدر خود سید حسین قاضی و استادانی چـون حـاج میرزا موسی تبریزی و میرزا محمد علی قراجه داغی بـه پایـان رسـانید. پدر علامه قزوینی به علم تفسیر علاقه و رغبت خاص و پیشینه ای طولانی داشت، چنانکه علامه قاضی می گوید: تفسیر کشاف را خدمت پدرش خوانده است. همچنین وی ادبیات عربی و فارسی را پیش شاعر نامی و دانشمند معروف میرزا محمد تقی تبریزی معروف به «حجت الاسلام» و متخلص به «نیر» خوانده و از ایشان اشعار زیادی به فارسی و عربی نقل می کرد و شعر طنز ایشان را که هزار بیت بود از بر کرده بود و می خواند.
علامه قاضی سپس برای فراگیری عرفان نظری و عملی وارد حوزه علمیه تبریز می شود و از محضر اساتیدی چون حاج میـرزا موسـی تبریـزی نویسنده حاشیه الرسائل شیخ انصاری، میرزا محمد علـی قراجـه داغـی صـاحب شـرح لمعه و میرزا محمد تقی تبریزی معروف به حجت الاسلام بهره جست اما سید علی برای کسب دانش بیشتر حوزه علمیه تبریز را ترک کرد و به جانب حوزه کهن نجف اشرف تمایل پیدا می کند؛ بنابراین وی در ۱۳۰۸ قمری در ۲۶ سالگی به نجف اشرف مشرف شد و تا آخر عمر آن جا را موطن اصلی خویش قرار داد. وی در نجف از محضر اساتید مبارز و زبده‌ای همانند آیات عظام محمد کاظم خراسانی نویسنده کفایه الاصول، میرزا فتح الله شریعت اصفهانی (شیخ الشریعه) و میرزا حسین تهرانی که از علمای عارف بود، شیخ محمد حسن مامقانی از اساتید برجسته و متبحر علم رجال، درایه، تراجم و نسب، سید محمد کاظم یزدی، فاضل شربیانی و شیخ محمد بهاری بهره مند شد.
تلاش های خستگی ناپذیر علامه قاضی برای تربیت بزرگان
کوشش های خستگی ناپذیر علامه قاضی در کسب کمال و دانش و طی منازل سیر و سلوک سبب شد، شاگردان بزرگی تربیت کند. وی در تربیـت شـاگردان تـلاش و همـت خاصی داشت. روزها در منزلشان، شاگردان را به حضور می پذیرفتند و بـه نـصیحت و ارشـاد آنان می پرداختند. از جمله معروف ترین شاگردان وی می توان به شیخ محمد تقی آملی اشاره کرد، وی یکی از علمای بـزرگ حـوزه علمیـه تهـران بود که می گوید: علوم ظاهری مرا غنی نکرد و عاقبت گمشده خود را در وجود سید علی قاضـی طباطبایی یافتم.
از دیگر شاگردان والا مقام علامه، سید محمد حسین طباطبایی بود؛ وی در نجف اشرف بیش از همه، تحت تاثیر آیت االله قاضی قرار گرفت و سال ها از محضر ایشان استفاده کرد. از این رو می گوید: ما هـر چـه داریم، از مرحوم قاضی داریم. چه آنچـه کـه در حیـاتش از او تعلـیم گـرفتیم و از محـضرش استفاده کردیم و چه طریقی که خودمان داریم، از مرحوم قاضی گرفته ایم.
سید حسن الهی طباطبایی از دیگر شاگردان وی به شمار می رفت که برادر کوچک علّامه طباطبایی بود، محمد تقی بهجت از مراجع تقلید زمان حاضر است کـه پـس از ورود بـه نجف اشرف به خاطر اهتمام به تهذیب نفس به محضر عارف عابد سید علی قاضی راه یافت و از شاگردان مورد توجه ایشان شد، سید یوسف حکیم، آیت االله سید ابوالقاسم خویی و شیخ عباس قوچانی از دیگر شاگردان این عارف عابد بودند.
مقام معظم رهبری در دیدار اعضای ستاد برگزاری کنگره بزرگداشت علامه قاضی در خصوص شخصیت این فقیه عالیقدر فرمودند: میرزا علی آقای قاضی یکی از حسنات دهر است، یعنی واقعاً شخصیت برجسته علمی و عملی مرحوم آقای قاضی، حالا اگر نگوییم بی‌نظیر، حقاً در بین بزرگان کم نظیر است. شاگردهای زیادی هم تربیت کردند، از لحاظ معانی سلوک و عرفان و مانند اینها هم از افرادی است که عرض کردم، حداقل این است که بگوییم کم‌نظیر (است)، یعنی واقعاً شخصیت ایشان برجسته است.
همچنین سید محمد حسین طباطبایی درباره علامه قاضی می گفت: ما هر چه داریم، از مرحوم قاضی داریم. چه آنچه را که در حیاتش از او تعلیم گرفتیم و از محضرش استفاده کردیم، چه طریقی که خودمان داریم از مرحوم قاضی گرفته‌ایم.
جامعیت علمی و اجتهاد
علامه قاضی بعد از تلاش های فراوان و خستگی ناپذیری مثال زدنی در راه کسب کمال و دانش، سرانجام توانست در ۲۷ سالگی به درجه اجتهاد برسد، این عارف والامقام در لغت عرب مهارت داشت و ۴۰ هزار لغت را از حفـظ داشـت و اشعار عربی را چنان با شیوایی و لطافت خاصی مـی سـرود کـه اعـراب تـشخیص نمـی دادنـد، سراینده آن غیر عرب است، همچنین وی در تفسیر قرآن کریم و معانی آن تبحری ویژه داشـت و علّامـه طباطبـایی بـه شاگردان خود گفته بود: این سبک تفسیر آیه به آیه را استادمان قاضی به ما تعلیم دادند و ما در تفسیر از روش ایشان پیروی می کنیم در فهم معانی روایـات وارده از ائمـه معـصومین(ع) ذهن بسیار باز و روشی خاص داشتند و ما طریقـه اسـتنباط احادیـث را از ایـن عـارف عالیقدر آموخته ایم.
سید هاشم حداد از شاگردان وی می گوید: علامه قاضی یک عالمی بود که از جهت فقاهت بی نظیر بود. از جهت فهم روایت و حدیث بی نظیر بود. از جهت تفسیر و علوم قرآنی بی نظیر بود. از جهت ادبیات عرب و لغت و فصاحت بی نظیر بود، حتی از جهت تجوید و قرائت قرآن و در مجالس فاتحه ای که احیاناً حضور پیدا می کرد، کمتر قاری قرآن بود که جرأت خواندن در حضور وی را داشته باشد، چرا که اشکال های تجویدی و نحوه قرائتشان را می گفت.
خدمات علمی علامه قاضی
این فقیه مجتهد بخشی از قرآن را تفسیر کرده و تالیفاتی نیز در فقه و اصول داشته که بیشتر آنها از بین رفته است و آنچه باقی مانده، تعلیق های بر کتاب ارشاد مفید است. وی این کتاب را در ۲۱ سالگی تصحیح کرده است از دیگر آثار بر جای مانده وی، اشعاری است که به مناسبت‌های مختلف سروده است مثـل غدیریه، شعر در مدح وادی السلام و شعری در مورد نجف اشرف. نامه ها و دستورالعمل های عرفانی نیز از دیگر آثار علامه قاضی است کـه بـه سـید حسن الهی (برادر علامه طباطبایی)، شیخ ابراهیم و ... نوشته است. همچنین باید گفت: این عارف والامقام در هنـر شعر، به ویژه شعر عربـی از جایگـاه بالایی برخـوردار بـود و گـاهی «مـسکین» تخلّـص می کردند. امام خمینی (ره) درباره علامه قاضی فرموده بود: قاضی، کوهی بود از عظمت و مقام توحید.
رحلت
سرانجام علامه قاضی پس از سال ها تدریس معارف و تربیت شاگردان و بعد از ۸۱ سال عمر با برکت در هفتم بهمن ۱۳۲۵خورشیدی در نجف اشرف وفات کرد و در وادی الاسلام نزد پدر خود دفن شد.