افتخارات عظیم و باشکوه تاریخ تمدن و فرهنگ ایران اسلامی، بیانگر وجود مراکز دانش، معارف و مطالعه و تحقیق در انواع علوم است. مراکز برجسته علمی همچون مدرسه نصیبین و دانشگاه جندی‌شاپور در ایالت خوزستان که در سال ۵۳۰ میلادی به فرمان خسرو انوشیروان تاسیس یافتند، دلیلی به این مدعاست. همچنین دانشمندان دوره اسلامی همچون ابن سینا، زکریای رازی و ابوریحان بیرونی در ارتقای تفکر و تعالی مدارج سیر و سلوک جامعه بشری در سطح جهان شناخته شده هستند. از دوران صفویه انتقال اصول علوم و معارف جدید از اروپا آغاز شد، تا اینکه نخستین مدرسه جدید در سال ۱۲۱۲ در ارومیه آغاز به کار کرد.
دارالفنون نخستین دانشگاه ایرانی
اندیشه ایجاد مرکزی برای آموزش عالی در ایران و به تعبیر دیگر دانشگاه، نخستین بار با تاسیس دارالفنون در سال ۱۲۳۰ هجری شمسی با رشته‌های مهندسی، داروسازی، طب و جراحی، توپخانه، پیاده نظام، سواره‌نظام و معدن شناسی به همت میرزا تقی خان امیرکبیر عملی شد. دارالفنون گرچه توسعه نیافت اما تجربه مغتنمی پیش روی افرادی که در آرزوی آشنایی ایرانیان با دانش‌های جدید و پیشرفت‌های اروپائیان در صنعت، اقتصاد، سیاست و... بودند، قرار داد. با عطف به این تجربه در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی دکتر محمود حسابی پیشنهاد راه اندازی مرکزی جامع برای همه یا اغلب دانش‌ها، را با وزیر وقت فرهنگ، دکتر علی اصغر حکمت در میان گذاشت.
۲۵۰ هزار تومان برای خرید زمین و ساخت دانشگاه تهران
در بهمن‌ماه سال ۱۳۱۲ شمسی، جلسه هیات دولت وقت تشکیل و در آن در زمینه آبادی تهران و زیبایی و شکوه ابنیه، عمارات و کاخ‌های زیبای آن سخن به میان آمد. از همین رو با تخصیص بودجه اولیه‌ای به میزان ۲۵۰ هزار تومان به وزارت معارف اجازه دادند تا زمینی مناسب برای تاسیس دانشگاه یافته و ساختمان آن نیز ساخته شود. علی اصغر حکمت نیز با دستور پهلوی اول و کمک و مشاوره آندره گدار، معمار چیره‌دست فرانسوی که در آن روزگار به عنوان مهندس در خدمت وزارت معارف بود، برای ساخت دانشگاه در باغ جلالیه اقدام کرد.
باغ جلالیه در شمال تهران آن روز مابین قریه امیرآباد و خندق شمالی تهران قرار داشت. طراحی پردیس دانشگاه را نیز همان معمار فرانسوی برعهده گرفت. وی نخست طرح خیابان‌های اطراف و داخل دانشگاه را ارائه کرد و پس از تایید در پانزدهم بهمن ۱۳۱۳، عملیات اجرایی با کاشت نهال‌های درختان سایه گستر و باشکوه چنار در کنار خیابان‌ها آغاز شد.
دانشگاه تهران مهد تربیت شخصیت‌های به نام
تاسیس دانشگاه تهران که با آغاز آشنایی ایرانیان با مغرب زمین مقارن بود، این دانشگاه را به بستر اصلی ارتباط با تمدن غرب و علوم جدید تبدیل کرد. از آغاز فعالیت‌های آموزشی دانشگاه تهران، تاکنون، همواره افراد شایسته و شخصیت‌های برجسته و چهره‌های صاحب‌نامی در آن به تدریس یا تحصیل پرداخته‌اند که در اینجا با صرف‌نظر از اسامی فعالان کنونی در عرصه‌های سیاست، اجتماع، علم و هنر، فقط به نام چند تن از درگذشتگان اشاره می‌شود.
استاد جلال‌الدین همایی، عبدالعظیم قریب، بدیع‌الزمان فروزانفر، پروفسور محمود حسابی، استاد علی اکبر دهخدا، دکتر محمد معین، مهندس مهدی بازرگان، شهید دکتر مصطفی چمران، دکتر یداله سحابی، شهید دکتر محمد مفتح، استاد شهید مرتضی مطهری، دکتر عبدالحسین زرین کوب، دکتر کریم ساعی و دکتر احمد حامی از جمله این شخصیت های بزرگ و مطرح هستند.
پردیس دانشگاه تهران که از جنوب به خیابان انقلاب، از شمال به خیابان پورسینا و از شرق و غرب به ترتیب به خیابان‌های قدس و ۱۶ آذر محدود است در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی در مساحتی به وسعت ۲۱ هکتار تاسیس شد. در این مجموعه ساختمان دانشکده‌های هنرهای زیبا، ادبیات و علوم انسانی، علوم، فنی، حقوق و علوم سیاسی، پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی و ساختمان کتابخانه مرکزی و مسجد دانشگاه واقع شده است.
سازمان مرکزی دانشگاه، اداره امور دانشجویی، مرکز بهداشت و درمان دانشجویان، دانشکده محیط زیست و جغرافیا نیز در خیابان‌های اطراف دانشگاه قرار دارند. دانشکده‌های علوم اجتماعی، علوم تربیتی، کوی دانشگاه، اقتصاد، الهیات و معارف اسلامی به ترتیب در امیرآباد شمالی و خیابان مطهری واقع شده‌اند. همچنانکه شماری دیگر از دانشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی دانشگاه تهران در بیرون از تهران در شهرهای قم، کرج، پاکدشت، ساری، چوکا و نشتارود واقع شده‌اند. در سال ۱۳۷۰ هجری شمسی دانشکده‌های پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی از دانشگاه تهران جدا شدند و دانشگاه علوم پزشکی تهران را تشکیل دادند.
امروز دانشگاه تهران در میان موسسات و سازمان‌های وابسته به آموزش عالی کشور از جایگاهی رفیع بهره‌مند است. در واقع اگر متغیرهایی چون سابقه و قدمت، تدریس استادان بنام و بلند مرتبه، تحصیل دانشجویان ممتاز، کثرت دانشجویان، استادان و کارکنان، ارزش مدارک تحصیلی در کشور و خارج از آن، پیوند و تعامل با دستگاه‌های اجرایی و موسسات و شرکت‌های صنعتی، اداری، اجرایی و...، داشتن کتابخانه‌ها و آزمایشگاه‌های غنی و مجهز، تعدد رشته‌ها و دانشکده‌ها و موسسات پیوسته و وابسته، واقع شدن در پایتخت و در مرکز شهررا از معیارهای تعیین اعتبار و اهمیت یک دانشگاه برشماریم، بی گمان دانشگاه تهران را باید معتبرترین و مهم‌ترین دانشگاه‌های کشور دانست.
بی‌جهت نیست که از این دانشگاه با تعبیر دانشگاه مادر و نماد آموزش عالی یادشده است.
سردر دانشگاه تهران
سردر اصلی دانشگاه تهران در سال‌های ۱۳۴۵–۱۳۴۶ خورشیدی بر پایه طرحی از کوروش فرزامی، یکی از دانشجویان دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران ساخته شد. محاسب این طرح سیمون سرکیسیان بود و ساخت آن را شرکتی ایرانی به پایان برد.
این اثر در ۱۸ آبان ۱۳۷۸ به شماره ۲۴۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
سردر دانشگاه تهران امروزه تبدیل به نمادی از چهره آکادمیک و آموزش عالی ایران شده است. همچنین این سردر به عنوان یک اثر ملی سال ها پشت اسکناس ۵۰۰ ریالی خودنمایی می‌کرد و فراتر از یک نماد دانشگاهی در ذهن همه مردم به عنوان یکی از نمادهای شهر تهران و حتی ایران مطرح است. به تازگی نیز تصویری از این سردر بر پشت اسکناس‌های ۵۰ هزار ریالی درج شده است.
در نمادشناسی این سردر دو دیدگاه وجود دارد. نخست تصویر خیالی از بال‌های دو پرنده‌ای است که برای اوج گرفتن و برخاستن از زمین آنها را گشوده‌اند تا علم و دانش به دو بال تشبیه شوند.
به باور برخی دیگر، سردر دانشگاه تهران نمادی از کتابی باز و گشوده در برابر دیدگان است که نشانگر ارزش خواندن، آموزش و پژوهش است.
جاذبه‌های دانشگاه تهران
موسسه باستان شناسی
موسسه باستان شناسی در سال ۱۳۳۸ به پیشنهاد استاد دکتر عزت الله نگهبان در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران تاسیس شد. هدف اصلی این موسسه، انجام تحقیقات علمی دانشگاهی در زمینه‌های مربوط به باستان شناسی و شناسایی فرهنگی و تمدن‌های گذشته ایران و ممالک همجوار به استناد پژوهش‌های باستان شناسی هنر بود.
مسجد دانشگاه تهران
کلنگ احداث مسجد دانشگاه در تاریخ یکم خرداد ۱۳۳۴ شمسی مصادف با عید سعید فطر به زمین زده شد. این مکان که از معماری زیبای اسلامی برخوردار است، برای برگزاری نماز و انجام مراسم مذهبی بناشده و در سال ۱۳۴۵ به بهره‌برداری رسیده است. در حال حاضر اداره امور مسجد و تأمین هزینه‌های آن از طریق دانشگاه و نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری صورت می‌پذیرد.