تا همین چند دهه پیش «زغال فروشی» شغل پر رونقی بود و شاید همچنان باشد؛ زغال سازان با روش‌های سنتی، تکه چوب های رها شده در طبیعت و درختان خشکیده را به زغال تبدیل می کردند اما حالا واحدهای تولیدی زغال هم جای خود را در این بازار باز کرده اند.
اگر تا دیروز زغال لیموی جهرم و پسته بر سرزبان ها بود، حال پای زغال چینی هم به محافل باز شده؛ زغال های خوش فرم، تراش خورده و براقی که چشم خریدار را می ربایند.
با این وجود آنهایی که با زغال سر و کار دارند، هنوز زغال های صنعتی چنگی به دلشان نمی زند و باز دنبال نوع سنتی آن می روند که هم گرانتر هستند و هم در بسیاری موارد در کوره های غیرمجاز و حتی در بیابان‌های اطراف همین کلانشهر تهران تولید می شوند.
شاید به همین خاطر است که هر از چند گاهی خبرهایی از تخریب کوره های غیرمجاز در اطراف شهرستان ری به گوش می رسد که اغلب از سوی اتباع غیرمجاز ایجاد شده و با دستور مقام قضایی تخریب می شوند.
چرا ری؟
زغال گیری در کوره‌های غیرمجاز در استان پرجمیعتی چون تهران تنها منحصر به شهرری نیست اما علت اینکه چرا در این محدوده نمود بیشتری یافته بخشی را باید در ترکیب جمیعتی این منطقه جست و جو کرد.
آنطور که حسن خلیل آبادی عضو شورای شهر اسلامی تهران آمار داده، ۱۰۰ هزار تبعه افغانستان به صورت قانونی در شهرستان ری سکونت دارند. با این وجود آمار دقیقی از سکونت اتباع غیرمجاز در این منطقه وجود ندارد و برخی آن را تا حدود ۲۰۰ هزار نفر تخمین می زنند یعنی نیمی از اتباع خارجی ساکن این محدوده غیرمجاز هستند که در بین آنها تبعه پاکستانی هم دیده می شود.
این آمار زمانی اهمیت می یابد که بدانیم در شهرستان ری جمعیتی در حدود یک میلیون نفر ساکن هستند.
کافی است سری به کهریزک، فشافویه و دیگر شهرکها و روستاهای اقماری ری بزنید تا ترکیب سکونت رسمی و غیررسمی اتباع بیگانه که گاهی هم در کوره های متروکه ساکنند مشخص شود؛ حالا کسانی که غیرمجاز وارد کشور شده اند و حتی کارت اقامت ندارند، چطور می توانند شغل برای خود دست و پا کنند. کافی است سری به کهریزک، فشافویه و دیگر شهرکها و روستاهای اقماری ری بزنید تا ترکیب سکونت رسمی و غیررسمی اتباع بیگانه که گاهی هم در کوره های متروکه ساکنند مشخص شود؛ حالا کسانی که غیرمجاز وارد کشور شده اند و حتی کارت اقامت ندارند، چطور می توانند شغل برای خود دست و پا کنند.
در چنین شرایطی، کار در کوره‌های غیرمجاز زغال گیری که در دشت های اطراف تهران و عمدتاً در کهریزک، فشافویه و قلعه نو و روستاهای آنها وجود دارد، گزینه مناسبی به نظر می آید چون هم سرمایه چندانی برای ایجاد کسب و کار نمی خواهد و هم با کمترین امکانات می‌توان کار را آغاز کرد.
زهره عبادتی رییس اداره محیط زیست شهرستان ری در این باره می گوید: کوره‌های زغال گیری توسط اتباع بیگانه و بصورت غیرمجاز و آلاینده در این منطقه شکل گرفته و فعال هستند.
وی یادآور شد: کوره‌های زغال گیری با انتشار مستقیم دود و گازهای سمی در روستاها و مناطق مسکونی جنوب پایتخت موجب آلودگی هوا در سطح این منطقه شده است که مقابله با آن نیازمند کمک سایر دستگاه‌ها از جمله اداره جهاد کشاورزی، منابع طبیعی و بخشداری‌ها و دهیاری‌ها است.
با این حال «حسین توکلی کجانی» فرماندار ویژه ری در این باره به خبرنگار ایرنا، این فرضیه که گردانندگان این کوره‌های سنتی را اتباع بیگانه غیرمجاز تشکیل می‌دهند، رد می کند.
وی می گوید: شاید اتباع بیگانه به عنوان کارگر در این کوره ها مشغول به کار باشند اما چنین نیست که مالک این کوره ها هم با آنها باشد.
این مسئول می افزاید: اغلب کسانی که این کوره ها را ایجاد می‌کنند، پس از زغالگیری به مناطق دیگر می روند.
به گفته فرماندار ویژه ری، مشکل آنجایی دوچندان می شود که می توان با اندک وسایل در دسترس یک کوره سنتی به پا کرد یعنی کمی خاک و زمین و چوب؛ اما همین سرمایه اندک هزینه گزافی برای سلامت ساکنان منطقه و محیط زیست شهرستان ری و نواحی اطراف آن به دنبال دارد.
پسماند درختان تهران و باز هم آرادکوه
یکی از دلایل جذاب بودن این شغل برای اتباع بیگانه غیرمجاز، همین کلانشهر تهران است زیرا به گفته مسئولان محیط زیست ری، پسماندهای درختان پایتخت همچون انبوه زباله های آن راهی کهریزک می شود با این تفاوت که از کوره های غیرمجاز زغالگیری سر در می آورد.
همین چند هفته پیش فقط در کهریزک ۱۱۰ کوره زغالگیری غیرمجاز با دستور مقام قضایی تخریب شد اما این آخر کار نیست؛ اگرچه این کوره ها تخریب می شوند اما در گوشه دیگری از بیابان های اطراف باز کوره های جدید برقرار می شود.
همین چند هفته پیش فقط در کهریزک ۱۱۰ کوره زغالگیری غیرمجاز با دستور مقام قضایی تخریب شد اما این آخر کار نیست؛ اگرچه این کوره ها تخریب می شوند اما در گوشه دیگری از بیابان های اطراف باز کوره های جدید برقرار می شود.
معاون استاندار تهران و فرماندار ویژه شهرستان ری می گوید: هرآنچه معضل زیست محیطی در شهرستان ری وجود دارد، اعم از بازیافت زباله های پلاستیکی و فلزی، زباله‌های بیمارستانی بخاطر استقرار سایت پسماند آرادکوه است و پسماند هرس درختان تهران هم جزئی از همین زباله ها به شمار می رود.
توکلی کجانی تاکید دارد که اگر آرادکوه جزئی از شهرستان ری و بخش کهریزک نبود، این مشکلات زیست محیطی دامن منطقه و روستاها و نواحی اطراف شهرستان ری را نمی گرفت.
به گفته این مسئول، اگر پسماند هرس درختان تهران به مجموعه آرادکوه وارد می شود باید برای آن فکر اساسی کرد.
رییس اداره محیط زیست شهرستان ری نیز بر این باور است یکی از دلایلی که کوره‌های زغال گیری در این منطقه شکل گرفته، این است که پسماندهای درختان کلان شهر تهران به کهریزک حمل می شوند.
وی اظهار می دارد: کوره‌های زغال گیری با انتشار مستقیم دود و گازهای سمی در روستاها و مناطق مسکونی جنوب پایتخت موجب آلودگی هوا در سطح این منطقه شده است که مقابله با آنزی نیازمند کمک سایر دستگاه‌ها از جمله اداره جهاد کشاورزی، منابع طبیعی و بخشداری‌ها و دهیاری‌ها است.
زغالگیری سنتی عامل آلایندگی هوا و خاک
به باور کارشناسان محیط زیست، کوره های سنتی زغالگیری با انتشار مستقیم دود و گازهای سمی در روستاها و مناطق مسکونی جنوب پایتخت موجب آلودگی هوا در سطح این منطقه شده اند.
زغالگیران برای داشتن یک کوره غیرمجاز، زمین را حفر کرده، شاخه های درخت را در آن گذاشته و روی آن را با پوشال و شلتوک گیاهان و سپس گِل می پوشانند و چند روزنه برای خروج دود ناشی از اشتعال چوب باز می گذارند؛ پس از آنکه فرآیند سوخت کامل شد، روزنه‌ها را هم بسته و به اصطلاح زغال را خفه می کنند تا بافت و کربن خود را حفظ کند و بعد حدود پانزده روز کوره ها را باز و زغال را خارج می کنند.
با این کار هم خاک زمین می سود و مواد آلی خود را از دست می دهد و هم دود ناشی از آن هوا را می‌آلاید.
این دو آلایندگی همه ماجرا نیست زیرا این کار اغلب در اراضی ملی و حتی کشاورزی انجام می شود یعنی دست اندرکاران آن علاوه بر آلودگی محیط زیست از نظر تصرف غیرمجاز و تغییر کاربری اراضی هم مجرم محسوب می شوند.
جذابیت گردش مالی بالا و هزینه پایین
افزایش استعمال دخانیات در کشور بخصوص در بین جوانان، واقعیتی است که نمی توان نادیده گرفت؛ در این میان مصرف تنباکو و قلیان سبب شده تا زغال هم به یکی از اقلام پرمصرف در قهوه‌خانه ها، کبابی ها، سفره‌خانه های سنتی و قلیان‌سراها تبدیل شود که اگر مصارف خانگی را هم به آن بیفزاییم، اهمیت آن مضاعف می شود.
افزایش استعمال دخانیات در کشور بخصوص در بین جوانان، واقعیتی است که نمی توان نادیده گرفت؛ در این میان مصرف تنباکو و قلیان سبب شده تا زغال هم به یکی از اقلام پرمصرف در قهوه‌خانه ها، کبابی ها، سفره‌خانه های سنتی و قلیان‌سراها تبدیل شود که اگر مصارف خانگی را هم به آن بیفزاییم، اهمیت آن مضاعف می شود.
با این حال دست اندرکاران صنعت تولید زغال صنف ندارند که بتوان آمار دقیقی از گردش مالی آنها به دست آورد اما یک جست و جوی کوتاه در بین فروشندگان زغال حکایت از آن دارد که زغال ها بسته به نام درخت و نوع آن از هرکیلو ۲ هزار تا ۲۱ هزار تومان قیمت گذاری می شوند.
ارزان‌ترین زغال در بازار مربوط به زغال‌های چینی است و گرانترین آن مربوط به زغال لیموی جهرم؛ در این میان زغال درختان دیگر همچون پسته و انجیر هم عرضه می شود که حدود هشت هزار تومان در هر کیلو قیمت گذاری می شود.
با این حال این همه ماجرا نیست، زغال هرچه یکدست تر بوده، برش آن تمیز و سطح آن براق‌تر باشد، گرانتر است وهرچه خاکستر آن بیشتر و ترک خورده و خرد شده، ارزانتر. این را زغال‌فروشانی می گویند که قهوه‌خانه داران و کبابی ها و رستوران داران مشتریان ثابت آنها هستند.
یکی از فروشندگان زغال در تهران به خبرنگار ایرنا می‌گوید که این روزها از چوب بیشتر درختان زغال تهیه می شود از بلوط و انجیر و مرکباتی چون لیمو و پرتقال گرفته تا درخت چنار اما کیفیت زغال ها بسته به نوع چوب درختانش متفاوت است.
وی که تمایلی ندارد نامش در گزارش برده شود، می گوید زغال‌های صنعتی در بازار هست اما قلیان‌سراها و قهوه خانه ها اغلب خواهان زغال سنتی هستند بخصوص در شمال شهر تهران و برای مشتریان خاص خود.
مرجع قضایی جرم انگاری کند
فرماندار ویژه شهرستان ری درباره اینکه چرا با عاملان ایجاد کوره‌های سنتی برخورد جدی نمی شود و چرخه ایجاد کوره‌ها و تخریب آنها ادامه دارد، اظهار می دارد: کوره ها با حکم مقام قضایی تخریب می شوند.
توکلی کجانی می افزاید: به نظر می رسد برای بازدارنده بودن روند قضایی، باید فردی که برای بار دوم اقدام به ایجاد این کوره‌ها می کند، از سوی مقام قضایی به جرم آلودگی هوا و نقض قانون هوای پاک، مجرم شناخته شود و متناسب با جرم ارتکابی مجازات تعیین شود.
وی ادامه می دهد: امروز تخریب کوره‌های سنتی با صدور مجوز مقام قضایی انجام می شود و همه بخشداران، دهیاران و دستگاه‌های مختلفی همچون محیط زیست و جهادکشاورزی در شهرستان ری بسیج شده اند تا در محدوده خود نظارت کافی را برای جلوگیری از ایجاد این کوره ها داشته باشند.
توکلی کجانی در عین حال این اقدامات را کافی نمی داند و می گوید: اگر مقام قضایی برای عاملان این کار که برای بار دوم مرتکب آن می شوند، جرم انگاری کند، کسی به سمت کوره‌های سنتی که آلاینده محیط زیست و هوا هستند، نمی رود.
معاون استاندار تهران با تاکید بر اینکه نمی توان منکر استفاده از زغال در کشور بود، اظهار می کند: بهتر است این کار به شیوه علمی و استاندارد باشد تا کمتر محیط را آلوده کند.
وی با بیان اینکه برخی شرکت‌ها به تولید صنعتی زغال با استفاده از خاک اره روی آورده اند، یادآور میشود: می توان کوره‌های تولید زغال را به نقاطی خارج از محدوده شهری و مناطقی برد که کمتر زندگی مردم و سلامتی سکنه ری را تحت تاثیر قرار دهد.