دومین نشست پژوهشی سی‌وپنجمین جشنواره موسیقی فجر با موضوع بررسی بداهه نوازی در موسیقی ایران و با سخنرانی هوشنگ فراهانی و محمود بالنده برگزار و طی آن از هنرشرق بعنوان هنری مفهومی و کلی گرا یاد شد.
در ابتدای این نشست، محمود بالنده عضو هیات علمی دانشکده موسیقی بعد از بحث درباره شناخت موسیقی قدیم ایران به مفهوم بداهه نوازی رسید و درباره تغییرات در فواصل موسیقی، ردیف و نت توضیح داد.
او بحث خود را با این پرسش ادامه داد که تا چه اندازه حرکت خواننده و نوازنده به بداهه نوازی نزدیک می‌شود؟ او در بخش دوم صحبت‌هایش به مفهوم روایت پرداخت و بیان کرد: برای اولین بار در کتاب فرصت شیرازی واژه دستگاه بیان شد و تعاریفی از هفت دستگاه موسیقی آورده شد.
بداهه نوازی بمعنای بی قانونی نیست
بالنده گفت: یک نوازنده موسیقی وقتی با مفهوم بداهه پردازی یا نوازی عجین خواهد شد که قواعد و قوانین ردیف موسیقی را رعایت کند. اما اگر نوازنده به صورت جسته و گریخته نغمه‌های موسیقی را بدون هیچ قاعده‌ای بیاورد ممکن است، در موسیقی ایرانی قطعه جذاب و شنیدنی هم خلق شود اما به آن بداهه نوازی اطلاق نمی‌شود.
این مدرس دانشگاه افزود: در موسیقی شرق مفهوم موسیقی بر خلاف هنر غربی، مفهومی کلی گرا است. در موسیقی شرقی اجزا نقش کلیدی ندارند. اما در هنر غربی چون مفهوم آهنگسازی وارد شده، اجزا نقش اساسی و کلیدی را ایفا می‌کنند. در موسیقی غربی جزء ها هستند که در کنار هم چیده شدند. اما در مفهوم موسیقی ایرانی یک مفهوم کلی وجود دارد.
او با بیان اینکه در قرن ۱۲ خاندان علی اکبر فراهانی موسیقی دستگاهی را برای نخستین بار تدوین کرد، افزود: او به دو فرزندش ردیف موسیقی را آموزش داد که این مسیر ادامه پیدا کرد. در واقع مفهوم روایت، مفهوم بداهه نوازی را در دل خودش دارد.
بالنده در بخش دیگر صحبت هایش با اشاره به اینکه اسامی پر معنایی در موسیقی تعریف شده است، ادامه داد: برای مثال واژه ردیف بار معنایی می‌دهد و نحوه بیان و ترتیب چیدمان آن کنار هم است. هر نوازنده‌ای نمی‌تواند راوی ردیف باشد و این کار اجتهاد می‌خواهد. مثل علی اکبر شهنازی که ردیف ویژه خودش را تعریف کرد.
تفاوت آوانگاری و نت نویسی
عضو هیات علمی دانشکده موسیقی درباره مرز بین آهنگسازی و بداهه پردازی اظهار کرد: در حوزه مواجهه با نت در موسیقی با دو واژه کلیدی نت نگاری و آوانگاری برخورد می‌کنیم که با هم تفاوت دارند. نت نگاری یعنی تمامی خلق اثر متعلق به یک نفر به اسم آهنگساز است و نوازندگان نقش کمتری نسبت به آهنگساز دارند اما در مفهوم آوانگاری با مفهوم نگاری پس از اجرا روبرو هستیم.
بالنده افزود: قریب به ۱۱۵ سال پیش نخستین بار توسط علینقی وزیری ردیف موسیقی به نگارش درآمد و با مفهومی مثل آوانگاری مواجه شدیم که با مفهوم آهنگسازی متفاوت است زیرا آقای وزیری موسیقی را نساخته بلکه موسیقی را که از استادان خودش یاد گرفته به رشته تحریر درآورده است. در مواجهه با این مفهوم به پاسخ تفاوت جدی بین آهنگسازی و بداهه پردازی می‌رسیم. در موسیقی ایرانی کلیتی به نام گوشه اجرا شده که بعدها توسط متأخرین نوشته شده است. مهارت بداهه نوازی این است که ملودی های تیپ اجرا کند. ملودی تیپ، در لحظه توسط نوازنده یا خواننده ساخته می‌شود.
مدرنیته و موسیقی ایرانی
این مدرس دانشگاه ادامه داد: سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که آیا ورود مدرنیته و علم نت نگاری در موسیقی به گسترش موسیقی ایرانی کمک کرد یا به آن لطمه زد؟ ورود نت به موسیقی ایران اگر در محدوده کارکرد در بستر آهنگسازی باقی می‌ماند قطعا مفید بود و کمک جدی به ثبت و ضبط آثار موسیقی می‌کرد. هدف از نت نگاری پیش از اجرا یعنی آهنگسازی، انتقال ذهنیت آهنگساز به نوازندگان و مجریان موسیقی و موضوع دوم ثبت و ضبط آن برای تاریخ است و امروزه با توجه به مدیاهای مختلف ثبت و ضبط موسیقی مفهوم چندانی ندارد.
بالنده با بیان این پرسش که آیا در حوزه ردیف موسیقی که یک پدیده شفاهی در موسیقی بود آوانگاری پس از اجرا به موسیقی کمک کرد؟ گفت: من معتقدم نه تنها کمک نکرد بلکه به شدت به خلاقیت موسیقی آسیب زد. پتانسیل خلق از ردیف موسیقی ایرانی گرفته شد و به مجموعه رپرتوآر ساخته شده یک نفر به اسم آقا میرزا عبدالله تبدیل شد و تمام نوازندگان بعد ملزم به اجرای بی چون و چرای او شدند.
عضو هیات علمی دانشکده موسیقی اظهار کرد: یکی از دلایل از دست دادن مخاطب عام توسط بدنه جامعه ایرانی مقوله برخورد بد ما با آوانگاری بود. امروزه تغذیه موسیقی برای یک جوان کار بسیار مشکلی شده است. من فکر می‌کنم باید با موسیقی ایران به مثابه کشورهایی مثل ترکیه و هند برخورد کرد. آنها موسیقی‌شان را به این شکل نمی‌نویسند و قطعیت عینی به مقام‌ها نمی‌دهند.
فلسفه شرق موسیقی را بر مبنای اشراق و شهود می‌شناسد
هوشنگ فراهانی سخنران دیگری این نشست نیز درباره مفهوم بداهه‌نوازی توضیح داد: تفاوت عمده بداهه پردازی به نگاه مردم شرق بر می‌گردد. بیشتر کسانی که با فرهنگ ما اشتراک دارند موسیقی را به یک شکل و با سنت خاصی آموزش می‌دهند که منجر به بداهه پردازی می‌شود. نگاه و فلسفه شرق، موسیقی را بر مبنای اشراق و شهود می‌شناسد. من با موسیقیدان افغانستان اجراهای بسیاری داشتم که پایه و فرهنگ موسیقیایی آنها هم مثل ماست.
وی افزود: به همین دلیل نوازندگان از ابتدا مثل پدیده زبان موسیقی را یاد می‌گیرند. این یادگیری از طریق شنیدار انجام می‌شود و شبکه‌های مختلف موسیقی شکل می‌گیرد به همین دلیل تاکید استادان گذشته هم آموزش به شکل شنیداری بوده است.
او گفت: در فرهنگ غرب وقتی عصر صنعتی شروع می‌شود به موسیقی به شکل علمی پرداخته می‌شود، برخورد موسیقیدانان با موسیقی گذشته از احساس و بیشتر بر علم موسیقی استوار است. در تاریخ موسیقی ایران چند مکتب عمده داشته‌ایم که به نظریه موسیقی توجه شده است. نظریه‌پردازانی مثل ابن سینا از روی ترجمه‌ها به دانش جدیدی دست پیدا کردند و برای دسته‌های ساز ایرانی فواصلی را بر اساس اعداد و ارقام و حروف ابجد به وجود آوردند.
قرن هفتم و فصل آغازین مکتب سیستماتیک
این نوازنده تار و سه‌تار افزود: در قرن هفتم با کسانی مثل قطب الدینی شیرازی فصل جدیدی در موسیقی ایران شکل می‌گیرد که به آن مکتب سیستماتیک می‌گویند. چون آن زمان سیستم مکتوب وجود نداشته تا مردم بر اساس آن نت بنوازند، نوازندگان باید به صورت بداهه می‌نواختند. بعد از صفویه فصل انفعالی از موسیقی ایران به وجود می آید و اگر آن عصر ادامه پیدا می‌کرد موسیقی ایران به طور کلی متفاوت می‌شد. زمانی که فرهنگ غرب بر موسیقی ایران تأثیر می‌گذارد نگاه موسیقیدان ایرانی هم تغییر می‌کند. در تمام کتاب‌های صد ساله گذشته ایرانی یک چهار مضراب پیدا نمی‌کنیم که نگاه آن قبل از وزیری و نت باشد. نگاهی که نوازندگان امروز به موسیقی دارند و اجرا می‌کنند در تمام کارهای اساتید دیده می‌شود.
فراهانی درباره مرز بین بداهه پردازی و آهنگسازی توضیح داد: تعریف آهنگسازی نزد فرهنگ شرقی و غربی متفاوت است. در آهنگسازی موسیقی غربی باید با علم، فرم و هارمونی آشنا باشیم اما در موسیقی ایران آهنگسازی نوعی بداهه پردازی بر اساس گوشه‌های ردیف است.
چند صدایی (پلی فونی) در موسیقی ایران پیشینه تاریخی ندارد
فراهانی ادامه داد: در موسیقی ایران وقتی نوازنده‌ها آهنگ «مرغ سحر» را می‌زنند همان ملودی قدیمی را می‌زنند و مفهوم چند صدایی در بین موسیقی ایران وجود نداشته است، اما در چند سال گذشته این نگاه‌ها در حال بیشتر شدن هستند.
مرز بین بداهه‌پردازی و آهنگسازی در این است که در لحظه نوازنده فرصتی دارد که شعری را روی موسیقی بگذارد اما ممکن است در بداهه‌نوازی به اجرای در لحظه فکر نکرده باشد. نوازنده‌ای که قرار است بداهه پرداز باشد باید بیان خوب داشته و با گوشه‌های ردیف آشنا باشد و هزاران ترکیب ملودی در ذهنش باشد که بتواند آن را اجرا کند اما آنچه که به عنوان بداهه پردازی و آهنگسازی عنوان می‌شود پایه مشترک دارد.
او در بخش دیگری از صحبت‌هایش درباره عادت عضلانی نوازنده‌ها سخن گفت و افزود: این عادت‌ها تا حدی سبک نوازنده را مشخص می‌کند. کسانی هستند که از صدای ساز آنها سازنده یا نوازنده را می‌شناسید. برای مثال از سال ۱۳۱۹ که رادیو وارد ایران می‌شود بسیاری از نوازنده‌ها که به صورت بداهه اجرا می‌کردند برای برنامه‌های رادیویی دعوت می‌شدند که صدای میکروفن روی سبک خوانندگی یا نوازندگی آنها تاثیر می‌گذاشت. به همین دلیل برخی از نوازنده‌ها مجبور شدند فشاری که بدون میکروفن به ساز می آوردند، کاهش دهند به همین دلیل باعث تغییر سبک و عادت‌های نوازندگی آنها شد. به هر حال هویت هر نوازنده به عادت‌های اجرایی او بر می‌گردد. موسیقی هم یک رفتار اجتماعی است که می‌تواند تحت تاثیر تمام مسائل اجتماعی قرار بگیرد. هر نوازنده در هر دوره زمانی که زندگی می‌کند تحت تاثیر شرایط اجتماعی خود قرار می‌گیرد.
پس از مشروطه ایران بجای تولید علم به غرب گروید
این پژوهشگر موسیقی درباره اینکه آیا مدرنیته به موسیقی ایران لطمه زد یا نه؟ پاسخ داد: بعد از انقلاب مشروطیت دورانی پدید آمد و در ارتباطاتی که ایران با کشورهای اروپایی پیدا کرد سیر تحولات غربی دیده شد و متاسفانه ایران در تولید علم نقشی نداشت و بیشتر گرایش به غرب برگشت. اینکه فرهنگ غرب تا چه اندازه روی موسیقی ایران تاثیرگذار بود، نیاز به بررسی بیشتر و بحث مفصل دارد. اما موضوعی به اسم ضرورت تغییر وجود دارد که این تغییر از مبحث جامعه شناسی و فرهنگی ناچار است خودش را با شرایط جدید تطبیق دهد. مردمی که هوشیار هستند وقتی فرهنگی را می‌بینند با شیوه خودشان تغییر می‌دهند. این ضرورت تغییر همیشه در همه فرهنگ‌ها وجود دارد. در موسیقی غرب بعد از رنسانس می‌بینیم که سبک‌های متفاوت پدید می آمد و همچنان نیز در حال تغییر است.
او افزود: زمانی که فرهنگ‌های سنتی در ایران به تدریج از چشم می‌افتد و حتی شیوه آموزش از طریق مکتب خانه‌ها به تدریج کهنه می‌شود و مردم ایران با فرهنگ مدرن آشنا می‌شوند. به ویژه در دوره پهلوی اول این نگرانی وجود داشت که همه چیز نو شود و افرادی از ایران برای آشنایی با علوم مختلف به کشورهای دیگر رفتند و مکتب‌خانه‌های آموزش موسیقی هم برچیده شد.
فراهانی با اشاره به اینکه موسیقی ما امروزه به واسطه مدیا و اینترنت هر روز تغییر می‌کند، افزود: ما موسیقی را به عنوان دو چیز می‌توانیم در نظر بگیریم یکی اینکه موسیقی در فرهنگ چه نقشی دارد و دیگری اینکه موسیقی به عنوان فرهنگ چه کاری را می‌تواند انجام دهد.
علی جعفری مجری دومین نشست پژوهشی سی‌و پنجمین جشنواره موسیقی فجر بود. این نشست‌ها با موضوعات متنوع تا ۳۰ بهمن ماه در سالن باربد فرهنگستان هنر برگزار می‌شوند و ورود عموم برای حضور در آن آزاد است.
سی و پنجمین جشنواره موسیقی فجر به ریاست محمد الهیاری مدیرکل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دبیری شاهین فرهت از چهارشنبه شب ۲۳ بهمن تا روز چهارشنبه ۳۰ بهمن در تالار وحدت، تالار رودکی، بنیاد آفرینش‌های هنری هنری نیاوران، تالار سوره حوزه هنری، مجموعه فرهنگی هنری برج آزادی و سالن میلاد نمایشگاه بین المللی میزبان مخاطبان خواهد بود و ۸۲ گروه موسیقی در بخش‌های موسیقی دستگاهی، نواحی، کلاسیک، بین‌الملل، پاپ، ارکسترال، تلفیقی، بانوان، کودک و نوجوان با ۹۰ اجرا در ۸۰ نوبت به اجرای برنامه می‌پردازند.
جشنواره های استانی موسیقی فجر با حمایت ویژه سی و پنجمین جشنواره موسیقی فجر و در راستای همراهی با مردم سیل زده از استان سیستان و بلوچستان آغاز شده است و گروه‌های بومی استان سیستان و بلوچستان در این دوره جشنواره از ۲۰ تا ۲۵ بهمن در شهرهای زاهدان، چابهار، نیک شهر و قصرقند اجراهای خود را بروی صحنه برده اند.
در این دوره از جشنواره یاد و خاطره جانباختگان سانحه هوایی هواپیمای اوکراینی با اجرای قطعه ۱۷۶ ساخته بهزاد عبدی توسط ارکستر سمفونیک گرامی داشته شد. و نخستین دوره جایزه موسیقی و رسانه و جایزه ترانه سال از برنامه هایی خواهد بود که برای نخستین بار برگزار خواهند شد.
در کنار تهران استان‌های بوشهر، آذربایجان شرقی، خوزستان، گلستان، فارس، خراسان شمالی، زنجان، سیستان و بلوچستان و منطقه آزاد اروند میزبان این دوره از جشنواره در شهرهای مختلف کشور هستند.
مراسم اختتامیه سی و پنجمین جشنواره موسیقی فجر پنجشنبه اول اسفند در تالار وحدت طی مراسم ویژه ای با حضور مسئولان کشوری و فرهنگی و هنری همراه با اهالی هنر به ویژه موسیقی و مردم برگزار خواهد شد.