تغییر اجتماعی در زندگی انسان‌ها موضوع جدیدی نیست، آن‌چه که جدید است عمومی شدن تغییرات است. به عبارتی یک نسل دانش جدید در مورد دنیای طبیعی، همه دانش طبیعی گذشته را دربر گرفته، واژگون ساخته و تکامل می‌بخشد. بسیاری از مشکلات، از دگرگونی و رشد فهم، مهارت و قدرت ما سرچشمه می‌گیرد. این‌ها تغییراتی هستند که می‌توانند انسان را از گذشته رها کرده و در عین حال ما را در رنجی عمیق فروبرند و از اینجاست که انسان مجبور به نوعی برنامه‌ریزی در خصوص تغییرات اجتماعی است.
به زعم «واگو» جامعه‌شناس معاصر، تغییر اجتماعی فرایندی است از جایگزینی کمی و کیفی پدیده‌های اجتماعی که ممکن است بابرنامه و یا بی‌برنامه باشد. در این صورت الگوهای کنش متقابل، ساختار اقتدار، ظرفیت تولید و نظام قشربندی از سطح فردی، گروهی، سازمانی، نهادی و جامعه در زمان‌های مختلف فرایند تغییر، با مسیر و الگوی مشخصی انجام می‌شود.
«استفان واگو» مواردی چون جمعیت، تضاد اجتماعی، جبر اقتصادی، نوآوری‌ها و نظام قانونی را به عنوان عوامل موثر در ایجاد تغییر اجتماعی نام برده و فشارهای ساختاری(اختلاف میان دو یا چند عنصر نظام اجتماعی مانند عکس‌العمل در برابر فشار یا وجود کمبودهایی در جامعه) را یکی از عوامل تغییر اجتماعی می‌داند. این تغییرات با توجه به وضعیت آموزش و پرورش در ایران و در رابطه با تعطیلی مدارس پس از شیوع ویروس کرونا می‌تواند قابل توجه باشد.
چه تغییراتی در آموزش و پرورش ایجاد شد؟
با گسترش ویروس کرونا در، تقریباً تمام نقاط کشور و اجتناب از تجمع افراد در مکان‌های شلوغ، مدارس به عنوان اولین مکان‌ها پیشگام این امر شدند. اما نکته‌ای که در رابطه با آموزش و پرورش عمومی مطرح می‌شود، تعطیلی آموزش دانش‌آموزان در مقاطع مختلف است. پس از وقفه‌ای تقریبا ۷ روزه در خدمات آموزش و پرورش و بنابر فشارهای ساختاری که به این نهاد وارد شد، آموزش و پرورش نوعی سیستم آموزشی را برای دانش‌آموزان طراحی کرد که تا پیش از آن با این جدیت بدان نپرداخته بود. آموزش از راه دور در فضای مجازی توسط معلمان و با هماهنگی مدارس و یا به شکل گسترده و عمومی از طریق رسانه ملی، نه تنها دانش‌آموزان را از حضور فیزیکی در مدارس بی‌نیاز کرد، بلکه حتی والدین را هم موظف به پذیرش آن نمود.
به عبارتی آموزش از راه دور به شکلی قانونی وارد عرصه شد که از این لحاظ مزایای بسیاری را هم برای آموزش و پرورش و هم برای دانش‌آموزان به همراه داشت. موضوع «خرید خدمات آموزشی» و «مدارس لاکچری» که در گزارش شماره ۸۳۶۷۹۸۵۶ و ۸۳۶۸۶۰۳۰ ایرنا هم مطرح شد، دقیقاً با این بخش از تغییرات اجتماعی اجباری در نظام آموزشی کشور همراه است. مطابق با گزارش‌های یاد شده، در موضوع خرید خدمات آموزشی، هم بار مالی برای دولت افزایش پیدا می‌کرد و هم بحث عدالت آموزشی در نحوه آموزش و کیفیت آن به شدت با مشکل روبرو می‌شد.
درواقع قانون خرید خدمات آموزشی برای آموزش و پرورش که به منظور کاستن از بار مالی طی یک دهه، مدارس دولتی تحت پوشش را از طریق تخصیص اعتبارات نظیر دستمزد معلم و سرانه هر دانش‌آموز (بنابر حداقل دستمزد معلمان به صورت حق‌التدریس ماهیانه ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان و بدون بیمه، سنوات و بازنشستگی و بسیاری از مزایای دیگر در مقایسه با معلمان رسمی آموزش و پرورش) محاسبه می‌نمود، می‌تواند با راه‌اندازی سامانه‌های مجازی و آموزش از راه دور به شکلی محسوس ملغی شود. این اقدام حتی می‌تواند برخی اقدامات مدارس لاکچری را هم که با شهریه‌های نجومی و در پناه قانون در حوزه فعالیت‌های فوق برنامه اقدام می‌کردند را تحت تاثیر قرار داده و از این طریق بخشی از ناعدالتی آموزشی هم کاهش بیابد.
طی شدن راه طولانی، در مدت زمان اندک
از نگاه «گی روشه»، جامعه شناس معاصر کانادایی، تغییر اجتماعی، تغییری قابل رویت در طول زمان است. بصورتی‌که موقتی یا کم دوام نباشد، بر روی ساخت یا وظایف سازمان اجتماعی یک جامعه اثر گذارد و جریان تاریخ آن را دگرگون کند. البته وی میان تغییر و تحول تفاوت گذاشته و تحول اجتماعی را مجموعه‌ای از تغییرات در طی چندین نسل دانسته و تغییر اجتماعی را حاصل تغییر در یک نسل یا یک دوره کوتاه مدت می‌داند که در محیط جغرافیایی و اجتماعی محدود رخ می‌دهد.
با توجه به این تعریف می‌توان گفت، تغییرات جدی در عرصه آموزش و پرورش در پی گسترش ویروس کرونا رخ داده که به مدد تکنولوژی در کمتر از یک هفته به وقوع پیوست. به عنوان مثال، بسیاری از روابط بین سازمانی نظیر دارا بودن مجوز از سوی مجلس، هیئت دولت، شورای عالی انقلاب فرهنگی یا شورای عالی آموزش و پرورش و... برای راه‌اندازی آموزش الکترونیک و از راه دور، با ایجاد یک فشار ساختاری بیرونی و غیرقابل اجتناب بهداشتی، حذف و وزارت آموزش و پرورش که مطابق با اصل ۳۰ قانون اساسی وظیفه آموزش عمومی تا مرحله دیپلم را بر عهده دارد، به درستی و طی مدت زمان اندک به یکی از اهداف خود یعنی توسعه آموزش عمومی و رایگان برای همه، نزدیک شد!
تجربه شیوع کرونا نشان داد که می‌توان از این فرصت بوجود آمده حداکثر بهره را برده و راه‌های توسعه و برقراری عدالت و رفاه را با توجه به کاهش چشمگیر هزینه‌های دولتی(چه در زمینه آموزش و چه در زمینه رفت و آمد)، به درستی اجرا کرد. بنابر گزارش شماره ۸۳۵۸۴۶۱۰ ایرنا، روزانه ۵ نفر از شاگردان مدارس ایرانی در راه مدرسه جان می‌بازند که رقمی نزدیک به ۲۰۰۰ نفر را در سال شامل می‌شود. به استناد همین گزارش خسارات ناشی از چنین چیزی نزدیک به ۴ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور است.
باید توجه داشت که موارد مطروحه تنها بخشی از مزایای آموزش الکترونیک و از راه دور برای جامعه است که می‌تواند در صورت تداوم آن در آموزش و پرورش، به شکلی جدی اتفاق افتاده و مزایای همه جانبه برای جامعه به همراه داشته باشد. این فشارهای ساختاری هرچند به اجبار بر جامعه ایران و به خصوص بخش آموزش و پرورش وارد شد، اما راهی درست و تجربه‌ای موفق را در پس خود به همراه داشت که می‌تواند برای آینده دولت به ویژه در بخش توسعه دولت الکترونیک مفید فایده باشد.
تلاش‌های نوع انسان برای رفع مشکلات و بهبود وضعیت خویش و حذف موانع در محیط فیزیکی و اجتماعی، به نوبه خود بخشی از تغییرات اجتماعی است. اما باید توجه داشت که تغییر اجتماعی از سویی قابل اجبار است و از سوی دیگر به علم و اراده افراد بستگی دارد، از یک سو آن را با اشتیاق می‌پذیرند و از سوی دیگر به شدت با آن مقابله می‌کنند. ما از سویی پیرو نیاز برای تغییر، حرکات اجتماعی، فعالیت‌های سیاسی، خط مشی‌های بازرگانی ترتیب می‌دهیم و از سوی دیگر به سختی در می‌یابیم که آن‌ها چطور تحمل می‌کنند. این تناقضات آشکار می‌تواند قسمتی از افزایش توجه به تغییر را در طول فشارهای ساختاری توجیه کند.
منابع
واگو استفان،(۱۳۷۲) درآمدی بر تئوری ها و مدل های تغییرات اجتماعی، ترجمه احمد غروری زاد، تهران: موسسه انتشارات جهاد دانشگاهی
روشه گی،(۱۳۷۰) تغییرات اجتماعی، منصور وثوقی، تهران: نشر نی