وقوع انقلاب اسلامی در ایران و سپس فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، دو کشور ایران و روسیه را در موقعیتی قرار داد تا بتوانند مناسبات جدیدی را پایه‌ریزی کرده و آن را در همه زمینه‌ها عمق بخشند. هرچند تعاملات دو کشور در سال‌های اخیر گسترش‌یافته، ولی در هیچ عرصه‌ای به‌اندازه حوزه سیاسی و نظامی ـ امنیتی پیشرفت چندانی نداشته و به همین خاطر توسعه روابط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به‌عنوان الزامات تقویت مناسبات، از سطح تاکتیکی تا رسیدن به یک پیوند راهبردی میان دو کشور ضرورت پیداکرده است.
گذر از روابط دولت‌محور و گسترش روابط ملت‌محور، دو کشور را به سمت یک پیوند و اتحاد راهبردی و پایدار پیش خواهد برد. با توجه به ترجیح همسایگان بر سایر کشورها، اولویت تمرکز بر بازارهای فعال در دسترس، ترجیح ملّت‌ها و کشورهایی که با جمهوری اسلامی ایران وجوه مشترکی دارند و در مجموع اولویت شرق بر غرب، صنعت گردشگری می‌تواند از این اولویت‌ها و ترجیح‌ها تاثیر پذیرد. در این پیوند، صنعت گردشگری با وجود ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی خود این ظرفیت را دارد که به‌عنوان پیشران تقویت تعاملات همه‌جانبه دو کشور موردتوجه ویژه قرار گیرد. از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های بازار گردشگری روسیه، سهم بالای گردشگران خروجی این کشور و سطح عالی روابط سیاسی و دیپلماتیک میان دو کشور است.
موانع توسعه ارتباطات گردشگری ایران و روسیه
کارشناسان بر این باورند که عدم‌‍شناخت مردم و گردشگران روس از بازار و جاذبه‌های ایران و ظرفیت‌های آن، نبود برنامه جامع بازاریابی با توجه به ظرفیت‌های کشور، عدم اجرای پیمان‌ها و موافقت‌نامه‌های دوجانبه مانند موافقت‌نامه لغو روادید، فقدان زیرساخت مناسب انتقال ارز و کمبود زیرساخت‌ها و امکانات لازم برای جذب گردشگران روس از مهم‌ترین موانع بهره‌مندی بیشتر از بازار گردشگران روسیه در صنعت توریسم ایران است. در این وضعیت از طریق تدوین سازوکارهای مناسب برای تصویرسازی مثبت از ایران در جامعه روس به‌عنوان مقصدی ایمن، با کیفیت و ارزان، در اولویت قرار دادن جذب گردشگر، بسترسازی برای سرمایه‌گذاری روس‌ها در بخش‌های مختلف صنعت گردشگری کشور و سایر حوزه‌های اقتصادی می‌توان زمینه بهره‌مندی بیشتر از این بازار را جهت جذب گردشگران روسی فراهم کرد. ازاین‌رو بازارهای منطقه‌ای و همسایگان دارای اهمیت راهبردی و اساسی در توسعه گردشگری ایران محسوب می‌شوند.
روسیه با جمعیت قریب به ۱۵۰ میلیونی خود از همسایگانی است که می‌تواند به‌عنوان یکی از بازارهای هدف جذب گردشگر، موردتوجه ویژه قرار گیرد. این کشور از نظر میزان خروجی‌های گردشگر، جزو هشت کشور اول جهان و ازنظر میزان هزینه‌کرد در این حوزه در ردیف ۱۰ کشور اول جهان جای می‌گیرد. از سوی دیگر سطح روابط سیاسی روسیه با ایران در بالاترین و بهترین وضع خود قرار دارد. بر این اساس، تقویت روابط دو کشور و گسترش و تسری آن از سطح سیاسی و نظامی ـ امنیتی به حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به‌عنوان یک ضرورت ایجاب می‌کند تا دو کشور برای ایجاد یک رابطه راهبردی و بلندمدت، سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و اقدام عملیاتی لازم را اتخاذ کند.
سیاست‌گذاری در موضوع گردشگری به‌عنوان پدیده چندوجهی می‌تواند عواید اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فراوانی برای کشور داشته باشد. از یک‌سو با توجه به رویکرد ایران در زمینه نگاه به شرق به‌عنوان راهبرد اصلی در سیاست خارجی در گام دوم انقلاب اسلامی، تقویت ارتباطات با روسیه می‌تواند زمینه‌ساز تقویت روابط کشور با تمامی کشورهای آسیای میانه و قفقاز باشد. از سوی دیگر تعاملات فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی حلقه مفقوده روابط ایران و روسیه است و عدم توفیق در این تعاملات باعث می‌شود سطح ارتباطات دو کشور همیشه تاکتیکی و شکننده تلقی گردد. زمینه‌های تاریخی و فرهنگی مردمان قفقاز شمالی، به‌ویژه اقوام فارسی‌زبان، اهالی اوستیا، تاتی‌هاو ارمنی‌ها که با ریشه‌های فرهنگ ایرانی نقاط مشترک زیادی دارند، ظرفیت‌هایی است که‌می‌تواند در تقویت ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در روابط با کشور روسیه مؤثر باشد.
مختصات بازار گردشگری روسیه
به گفته کارشناسان، توسعه صنعت گردشگری میان ایران و روسیه حلقه مفقوده مناسبات تاریخی دو کشور است. دو کشور همسایه با سابقه روابط سیاسی ۵۰۰ ساله، دارای عالی‌ترین روابط سیاسی در سال اخیر بوده‌اند، ولی این روابط از سطح سیاسی و دفاعی ـ امنیتی فراتر نرفته و ظرفیت‌های دو کشور در حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مورد غفلت مقامات دو کشور بوده است.
گردشگری به‌عنوان یک فعالیت پیچیده و چندوجهی توانایی این را دارد که موجب تقویت و توسعه روابط دو کشور در حوزه‌های مغفول مانده شود؛ حوزه‌هایی که اهمیت دادن و پرداختن به آن‌ها با توجه به همسایگی و سطح روابط دو کشور امروزه به یک الزام و ضرورت تبدیل‌شده است. آنچه در اینجا اهمیت دارد نگاه هر دو کشور در جهت ارتقای روابط فعلی به همه ابعاد در صنعت گردشگری است.
در سال ۲۰۱۲ روس‌ها برای تعطیلات در خارج از کشور ۴۳ میلیارد دلار هزینه کرده‌اند که این رقم روسیه را از نظر هزینه شهروندانش در تعطیلات و سفر به خارج از کشور جزو پنج کشور اول جهان قرار داد. در سال ۲۰۱۴ ـ ۲۰۱۳ روسیه دوباره مقام پنجم را به خود اختصاص داد، اما در سال ۲۰۱۶ ـ ۲۰۱۵ به دلیل بحران ارزی جایگاهش نزول پیدا کرد و جایگاه خود را در بین ۱۰ کشور اول با هزینه‌کرد بالا از دست داد. در سال ۲۰۱۷ با رشد سیزده‌درصدی، روسیه از مکان یازدهم به هشتم صعود کرد و دوباره به‌عنوان یکی از ۱۰ کشور با هزینه‌کرد بالا قرار گرفت. این رشد در سال ۲۰۱۸ ادامه یافت و روسیه با رشد ۱۶ درصد در هزینه‌کرد همچنان رتبه هشتم خود را حفظ کرد. در سال ۲۰۱۸، بازار گردشگران خروجی شروع به رشد کرد و ۱۶ میلیون نفر برای اهداف گردشگری از روسیه به مقاصد دیگر سفر کردند.
در سال ۲۰۱۷ ـ ۲۰۱۶ بیشتر روس‌ها به ترکیه، آبخازیا، فنلاند، قزاقستان، اوکراین و چین سفرکرده‌اند. روس‌ها اغلب در سفرهای تجاری به کشورهایی مانند فنلاند، چین و لهستان سفر می‌کنند و همچنین به کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق یعنی قزاقستان، اوکراین و گرجستان می‌روند تا از بستگان و دوستان خود بازدید کنند.
ضرورت تحول در ارتباطات گردشگری
عوامل متعددی مانند روابط سیاسی و تاریخی ۵۰۰ ساله، وجود اشتراکات فرهنگی و تمدنی مشترک با آسیای میانه، همسایگی و نزدیکی جغرافیایی، درک منافع مشترک در حوزه‌های مهم منطقه‌ای، چالش‌های نسبی سیاسی دو کشور با غرب و به‌ویژه آمریکا و درک نیاز به مخالفت با حضور و نفوذ قدرت‌های جهانی در حوزه پیرامونی دو کشور ایران و روسیه باعث شده است که سطح روابط سیاسی دو کشور در یک دهه اخیر به عالی‌ترین حد خود برسد. ازاین‌رو امروز گذار از رابطه دولت‌محور و سیاسی به تقویت روابط ملت محور و فرهنگی اجتماعی به یک نیاز تبدیل‌شده است؛ نیازی که طبیعتاً دو کشور برای تعمیق و گسترش دامنه روابط خود و ایجاد یک پیوند راهبردی در آینده به آن احتیاج دارند.
گردشگری با ماهیت چندبعدی خود اعم از اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی امروز می‌تواند به‌عنوان مهم‌ترین ابزار برای دستیابی به هدف یادشده باشد، چرا که علاوه بر آورده‌های مالی و اقتصادی برای دو کشور، افزایش سطح تعاملات و ارتباطات میان ملت‌ها می‌تواند تأثیر بسیار مثبتی بر سایر وجوه روابط دو کشور داشته باشد. کشور روسیه با وجود اینکه ظاهراً یک کشور غربی محسوب می‌شود، ولی از جهات بسیاری می‌توان این کشور را شرقی تعبیر کرد. رویکرد نگاه به شرق که از سوی رهبر انقلاب مورد تأکید قرارگرفته است و بیان اینکه در سیاست خارجی، ترجیح شرق بر غرب، ترجیح همسایه بر دور، ترجیح ملّت‌ها و کشورهایی که با ما وجوه مشترکی بیشتری به نسبت دیگران دارند، این ضرورت را ایجاد می‌کند که از ظرفیت صنعت گردشگری برای تعمیق و گسترش روابط بین ایران و روسیه استفاده کنیم و این موضوع موردتوجه جدی مسوولان قرار گیرد.