حسین شیخ‌الاسلام در ۱۳۳۱ خورشیدی در اصفهان متولد شد. وی دارای مدرک تحصیلی مهندسی کامپیوتر از دانشگاه کالیفرنیا، برکلی و دانشگاه شهید بهشتی بود که در ۱۵ اسفند ۱۳۹۸ خورشیدی بر اثر ویروس کرونا درگذشت. در کتاب دانشجویان و گروگان‌ها (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۲؛ ۱۷۰-۱۹۴) درباره شیخ الاسلام و بیوگرافی شخصی او از قول خودش آمده است: من در خانواده‌ای مذهبی بزرگ شدم و ساکن خیابان ایران بودیم. در مدرسه ناصرخسرو واقع در کوچه روحی که الان شهید فیاض‌بخش است، درس می‌خواندم. بزرگواران زیادی مانند: شهیدان فیاض‌بخش، بهشتی، مطهری، وحید دستجردی و... در این محله بودند. هرکدام از مبارزان مذهبی که می‌خواست خانه‌ای بگیرد در این محله می‌آمد. آن موقع خیابان ایران محله مسلمان‌نشین مذهبی بود. سال ۴۲ که قضیه ۱۵ خرداد پیش آمد ما خیلی متاثر شدیم. همه اهالی محله بازاری بودند و صدای تیر و تفنگ محله را پر کرده بود. یادم هست مدرسه ما را تعطیل کردند. بعد از این جریان صدای تیر و تفنگ بر روحیه‌ام اثر گذاشته بود اما فعالیت سیاسی نداشتم. من به قصد این‌که یک شخصیت علمی شوم و بتوانم به مملکتم خدمت کنم به آمریکا رفتم. من از ۱۳۴۲ خورشیدی امام را شناختم. این سوال برای‌مان پیش آمد که این سر و صداها برای چیست؟ این حرف‌ها چیست؟ بعد مشخص شد که آقای خمینی‌ای هست که ضدشاه است. تماس داشتن با ایشان و بردن نامش خطر است، پدر من هم خیلی محافظه‌کار بود و ما هم از بیرون رفتن می‌ترسیدیم. ترس از ساواک بر ذهنیت پدرم و خانواده حاکم بود. شاید یکی از دلایلی که می‌خواست من به خارج بروم این بود که از این جو دور باشم.
محمدجواد ظریف در کتاب آقای سفیر درباره حسین شیخ الاسلام نوشته است: پس از پیروزی انقلاب، روزی آقای شیخ‌الاسلام با بنده صحبت کردند و گفتند که همه می‌توانند متخصص کامپیوتر شوند اما هر کسی نمی‌تواند برای جمهوری اسلامی یک سیاستمدار خوب باشد. تغییر رشته و در نتیجه تغییر مسیر زندگی و تقدیر بنده به خاطر فرمایشات و اصرار ایشان بر این امر اتفاق افتاد.
سوابق سیاسی و فعالیت ها
ایشان از اعضای دانشجویان مسلمان پیرو خط امام بود که در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ خورشیدی به همراه دیگر دانشجویان لانه جاسوسی آمریکا را تسخیر کردند و همچنین نماینده حوزه انتخابیه تهران، ری، شمیرانات و اسلامشهر در دوره هفتم مجلس شورای اسلامی و سفیر ایران در سوریه از ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۲ خورشیدی در دوره رییس جمهوری سید محمد خاتمی بود.
حزب سیاسی وی جامعه اسلامی مهندسین به شمار می رفت که یک حزب اصولگرا و از زیر مجموعه‌های جبهه پیروان خط امام و رهبری محسوب می شود.
حسین شیخ‌الاسلام مسوولیت هایی چون معاون امور بین‌الملل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و معاون بین‌الملل دانشگاه آزاد اسلامی، معاونت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، دبیرکلی دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی حمایت از انتفاضه فلسطین، معاون سیاسی و معاون عربی و آفریقا، معاون خاورمیانه و کشورهای مشترک‌المنافع وزیر امور خارجه و در دوره کوتاهی قائم مقامی وزارت امور خارجه را در کارنامه کاری خود دارد.
او مدتی نیز مشاور علی لاریجانی رییس مجلس و مدیرکل امور بین‌الملل مجلس شورای اسلامی بود. در ۳ مرداد ۱۳۹۵ خورشیدی حسین امیرعبداللهیان جایگزین او شد و شیخ‌الاسلام نیز به وسیله محمدجواد ظریف به عنوان مشاور وزیر امور خارجه منصوب شد.
شیخ الاسلام و نقش بی بدلیل در تشکیل و حمایت از حزب‌الله لبنان
حسین شیخ الاسلام با وجود فعالیت های سیاسی و اجرایی در منصب های مختلف نظام و بیش از هر چیز در عرصه سیاست خارجی مطرح بوده است. حزب‌الله لبنان در اوائل دهه ۱۹۸۰ میلادی هنگامی تأسیس شد که حسین شیخ‌الاسلام مسوول سیاست خاورمیانه‌ای ایران بود. رشد و نمو حزب‌الله به عنوان یک گروه نوپای سیاسی در دهه ۱۹۸۰ میلادی و تثبیت آن به عنوان یک بازیگر جدی در عرصه تحولات لبنان و خاورمیانه در دهه ۱۹۹۰ میلادی در دوره معاونت حسین شیخ‌الاسلام در وزارت خارجه رخ داد.
او ۱۶ سال و برای ۲ دهه (۱۳۶۰ تا ۱۳۷۶) معاون سیاسی وزارت امور خارجه، یعنی مهم‌ترین مقام این وزارت خانه پس از وزیر بود. درست در دوره‌ای که علی‌اکبر ولایتی وزیر امورخارجه ایران بود. در واقع حسین شیخ‌الاسلام در این برهه مسوول ارشد سیاست خاورمیانه‌ای ایران در وزارت امورخارجه به شمار می رفت و از موثرترین دیپلمات های نظام در حوزه خاورمیانه محسوب می شد.
شیخ الاسلام هنگامی که محمد خاتمی در ۱۳۷۶ خورشیدی رییس جمهوری شد، برای ۶ سال دیگر به عنوان سفیر ایران در سوریه در کانون تحولات مرتبط با سیاست خاورمیانه‌ای ایران و ادامه کمک به حزب‌الله قرار داشت. به عبارتی دیگر حسین شیخ‌الاسلام تا ۱۳۷۶ خورشیدی در هدایت سیاست حمایتی ایران از حزب‌الله نقش جدی ایفا کرد و حتی از این زمان به بعد نیز همواره یکی از مشاوران جدی قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران بود.
شیخ‌الاسلام و ماجرای جر و بحث با قطب‌زاده
شیخ الاسلام با بیان خاطره ای از جریان تسخیر لانه جاسوسی می گوید: حتی وسط مجله تایمز یک عکس هست که من و قطب‌زاده در حال بحث و دعوا هستیم. یکی از مسوولان سازمان ملل به تهران آمده بود و می‌خواستیم اسناد لانه جاسوسی را تحویلش دهیم. قطب‌زاده می‌گفت: «این مهمان ماست او را اذیت نکنید.» من و قطب‌زاده در پاویون دولت جلوی هم ایستادیم و بحث می‌کردیم. آخر سر من اسناد را روی ماشین مامور سازمان ملل گذاشتم. هر کاری کردم، نگرفت. می‌گفت: «این اسناد آمریکایی‌هاست و شما از طرق غیرقانونی آن‌ها را به دست آوردید.» من می‌گفتم: «این‌ها اثر دخالت آن‌ها در کشور ماست، تو بگیر ببین چرا ما این کار را کردیم با این حرف‌ها حل نمی‌شود.»
آخرین مسوولیت سیاسی
شیخ الاسلام در خرداد ۱۳۹۷ خورشیدی در حکمی به عنوان معاونت امور بین‌الملل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی منصوب شد.
واکنش ها به درگذشت شیخ الاسلام
محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران در پیامی درگذشت حسین شیخ الاسلام معاون اموربین الملل دانشگاه آزاد اسلامی و از دیپلمات‌های با سابقه کشورمان را تسلیت گفت. پیام محمد جواد ظریف به شرح ذیل است: خبر درگذشت دوست قدیمی، برادر صادق و دلسوز و همکار ارزشمند و پیشکسوت مرحوم حسین شیخ الاسلام موجب اندوه فراوان اینجانب و تمامی دوستان و همکاران آن عزیز در وزارت امور خارجه شد. نام حسین شیخ الاسلام برای بنده همواره با دیانت، صداقت، صراحت و رفاقت همراه بوده است. مجاهدت ها و خدمات صادقانه حسین عزیز هیچگاه فراموش نخواهد شد.
علی اکبر ولایتی مشاور مقام معظم رهبری در امور بین الملل و رییس هیات امنا و موسس دانشگاه آزاد اسلامی در پیامی درگذشت حسین شیخ الاسلام را بدین ترتیب تسلیت گفت: دکتر حسین شیخ الاسلام به عنوان یکی از دیپلمات های برجسته کشورمان همواره در مسوولیت های مختلف از جمله معاونت عربی و آفریقای وزارت امور خارجه در دوران تصدی اینجانب، سفارت ایران در سوریه، نمایندگی مجلس شورای اسلامی، مشاورت وزیر امورخارجه، معاون بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی و ... نقش ارزشمند و محوری را در پیشبرد اهداف نظام و انقلاب ایفاء نمودند و خدمات مهمی را به کشور عرضه کردند که همواره نام و یاد ایشان به نیکی در اذهان باقی خواهد ماند. توفیق همکاری نزدیک از دوران وزارت امور خارجه تاکنون با دکتر شیخ الاسلام برای اینجانب وجود داشته است که شخصیتی ارزشمند، با اخلاق، متعهد، متخصص و با اخلاص بود.
حجت الاسلام و المسلمین حمید شهریاری دبیرکل مجمع جهانی تقریب بین مذاهب نیز در پیامی، درگذشت حسین شیخ الاسلام معاونت امور بین الملل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی را تسلیت گفت. وی در این پیام تاکید کرده است که این فرهیخته عابد عمری را در ترویج و تحکیم انقلاب اسلامی سپری کرد و کارنامه درخشان خدماتش در مجلس شورای اسلامی، سفارت جمهوری اسلامی و در حوزه وحدت امت اسلامی و تقریب بین مذاهب بخشی از افتخارات اوست که بر تارک تاریخ تا ابد خواهد درخشید.
علی‌اکبر صالحی معاون رییس جمهوری و رییس سازمان انرژی اتمی ایران هم در پیامی درگذشت حسین شیخ الاسلام را تسلیت گفت؛ ایشان در طول فعالیت‌های خالصانه و صادقانه خود در عرصه بین‌الملل و سیاست خارجه، با خدماتی انقلابی، دلسوزانه و مجاهدتی کم‌نظیر در برپایی جریان محور مقاومت نقشی موثر و بی بدیل در پیشبرد اهداف و آرمان‌های انقلاب اسلامی ایفا نمود که خدمات این خدمتگزار با ایمان در اقلیم سیاست، با یادی نیک در اذهان مردم شریف ایران اسلامی باقی خواهد ماند.
حسین امیرعبداللهیان دستیار ویژه رییس مجلس شورای اسلامی نیز درگذشت حسین شیخ‌الاسلام را تسلیت گفته و در مطلبی آورد: شیخ الاسلام عزیز، "صدای رسای انقلاب اسلامی" در عرصه دیپلماسی و سیاست خارجی بود. به راستی او را باید " سردار دیپلماسی مقاومت" خواند، شهید غضنفر رکن آبادی یکی از رویش های همنشینی و همکاری با این دیپلمات فهیم، اندیشمند، ولایی، متین، متفکر، حرفه ای و انقلابی ایران اسلامی به شمار می رود. شیخ الاسلام عزیز تا آخرین روزهای حیات پربرکتش، به تداوم مقاومت در برابر اشغالگران صهیونیست قدس شریف (قبله اول مسلمین) می اندیشید و تا آخرین لحظات حیاتش برای آزادسازی قدس و حمایت از محور مقاومت طراحی و ایده پردازی می کرد.
سیدکمال خرازی رییس شورای راهبردی روابط خارجی نیز در خصوص خدمات حسین شیخ الاسلام اظهار داشت: حسین شیخ الاسلام اسوه صداقت و وفاداری بود. در رفتارش ضوابط اخلاقی را به درستی رعایت می‌کرد. او گرچه ممکن بود با دیگران در مسایل سیاسی اختلاف نظر داشته باشد، اما غیبت و توهین و بدگویی در تعاملات او با دیگران جایی نداشت. او را از دوران دانشجویی در آمریکا و سپس در ایران و در مراحل مختلف زندگی پرتلاشش می‌شناختم و در وزارت امور خارجه با او همکار بودم. او هیچ وقت در فراز و نشیب زندگی و فعالیت‌های شغلی خویش دوستی، صداقت و اخلاق را از دست نداد و همچنان سرباز وفادار انقلاب ماند و عمرش را وقف تلاش در راستای سیاست خارجی جمهوری اسلامی از جمله حمایت از مستضعفان جهان کرد.
در پیام تسلیت جبهه عمل اسلامی لبنان آمده است: ایشان عمر خود را وقف خدمت به اسلام و تلاش بی امان در تحقق وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی و همچنین تأکید بر راه مقاومت، جهت آزادی فلسطین و تمام سرزمین های عربی و اسلامی اشغال شده، کرد. شیخ الاسلام سابقه طولانی و درخشانی در حمایت از مسأله فلسطین و وحدت اسلامی به عنوان اصل اساسی بازگشت عزت و کرامت و سیادت به امت اسلامی داشت.