مازندران استانی است که سالانه میزبان حدود ۳۰ میلیون مسافر و گردشگر است و گردشگری تقریبا تمام ابعاد زندگی اقتصاد ، هنری ، اشتغال و حتی مسائل روز مره مردم این استان را در بر می گیرد. در این میان صنایع دستی یکی از مهم ترین بخش های هنری و میراثی مردم مازندران است که در گذشته فراتر از یک هنر به عنوان مهم ترین بعد تامین اقتصادی خانواده محسوب می شد.
صنایع دستی مازندران مانند سایر مناطق کشور، پیشینه و سابقه‌ای چندین هزار ساله دارد و بر اساس آخرین آمار بیش از ۱۲ هزار صنایع دستی کار بومی در استان زندگی می‌کنند که دارای شناسنامه هنری هستند.
علاوه بر این مازندران از نظر فعال بودن رشته‌های صنایع دستی نیز در کشور ممتاز است و از حدود ۲۰۰ رشته صنایع دستی مصوب معاونت صنایع دستی کشور بیشتر از ۸۰ رشته در این استان تولید می‌شود.
همچنین صنایع دستی مازندران به عنوان پیشانی میراث فرهنگی این منطقه طی سال های اخیر با تکاپوی بیشتری جهت رونق و احیا مواجه بوده که تلاش برای برگزاری بازارچه های دائمی تا دریافت مهرهای اصالت ملی و بین المللی از جمله آن است.
علاوه بر پرشمار بودن تعداد رشته‌های صنایع دستی مازندران ، از لحاظ کیفی نیز این آثار مورد توجه هستند، به طوری که تعداد 65 رشته صنایع دستی این استان تاکنون موفق به کسب مهر اصالت سازمان بین المللی آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) شده‌اند و برخی رشته‌های مهم نیز در فهرست دریافت این مهر قرار دارند. امروزه بخش قابل توجهی از محصول صنایع دستی که توسط هنرمندان این خطه ساخته می شوند نه تنها در استان های مختلف بلکه برای فروش راهی بازارهای بین المللی می‌شود.
مشکلات ریز و درشت
صنایع دستی از دیر باز نه تنها یکی از بخش‌های درآمدی مردم بومی مازندران است بلکه حاوی سنت و فرهنگ البرز نشینان و مردم نواحی ساحل دریای خزر است، اما متأسفانه همواره این صنعت از جوانب مختلف آسیب پذیر بوده است .
تاکنون کارشناسان میراث فرهنگی و صنایع دستی مشکلات متعددی را برای صنایع دستی مطرح کردند که به اعتقاد آنان، این مشکلات اثرات مخربی در رسیدن صنایع دستی به جایگاه اصلی خود برجای گذاشته است .
یکی از این مشکلات عدم استقبال نسل جوان از ورود به عرصه صنایه دستی و تداوم حیات این هنر باستانی و بومی است . برخی از کارشناسان نیز نابسامانی بازار قیمت گذاری و نرخ های نجومی در صنایع دستی را از مشکلات این صنعت برشمردند و عده‌ای نیز بیگانگی صنایع دستی با فضای گردشگری را به عنوان ضعف اصلی این صنعت مطرح کردند.
همچنین مشکلاتی همچون بسته بندی مناسب ، برندسازی و انحصاری کردن محصولات ، عدم تامین مداوم نیاز مشتری و تنوع سازی بر اساس سلیقه بازار از ایرداتی است که به صنعت هنر دستی مازندران وارد است .
فروش ، بزرگ ترین مشکل
گذشته از مشکلات حوزه مواد اولیه ، عدم انگیزه برای استقبال جوانان ، رقابت با اجناس تقلبی با قیمت ارزانتر و موارد دیگر ، تقریبا به اعتقاد همه کارشناسان و فعالان این حوزه بزرگترین ضربه به صنایع دستی مازندران همواره از ناحیه فروش بر پیکر این صنعت وارد شده است.
امروزه این گنجینه‌های ارزشمند یا در کنج خانه‌های مازندرانی ها خاک می‌خورد و یا به صورت پراکنده و یا از طریق دلالان به فروش می‌رسد. بازاری که اندک سود آن به جیب هنرمندان صنایع دستی رسیده و بیشتر آن به جیب دلالان می ریزد.
در سالهای اخیر نمایشگاهایی برای تسهیل در فروش و ارتباط مستقیم هنرمندان صنایع دستی با مشتریان در استان مازندران و در سطح ملی برگزار شد که البته اثرات مثبتی در سرپا ماندن این صنعت ایفا کرد. اما هنوز این صنعت تا درآمد واقعی خود فاصله بسیاری دارد.
آمارهای میراث فرهنگی مازندران نشان می دهد که مجموع فروش صنایع دستی مازندران در 9 ماهه نخست امسال حدود 12 میلیارد تومان بود که اگر تقسیم بر تعداد هنرمندان فعال این صنعت کنیم می شود حدود یک میلیون و 500 هزار تومان برای هر هنرمند که حتی رقمی نگران کننده برای این صنعت است.
بازار فروش آسیب پذیر
یکی از مشکلات اصلی بازار فروش صنایع دستی در مازندران آسیب پذیر بودن این بازار بر اثر مسائل مختلف است.
مثلا همواره ایام نوروز بهترین فرصت و بازار برای فروش صنایع دستی مازندران بوده و هست ، اما همین ایام نیز در برخی مواقع پشت پا به بخت هنرمندان صنایع دستی می زند.
برای نمونه باید گفت که سال گذشته بازار شب عید صنایع دستی مازندران با وجود تدارک وسیع اداره کل میراث فرهنگی جهت ایجاد بازارچه و نمایشگاه تحت الشعاع سیلاب نوروزی در مازندران قرار گرفت و تقریبا بازار صنایع دستی نوروزی استان را تعطیل کرد.
بنا به گفته هنرمندان صنایع دستی استان تابستان امسال نیز به دلیل باران های پی در پی آخر هفته و کاهش مسافر نیز فروش این تولیدات تعریف چندانی نداشت و چنگی به دل خسته این هنرمندان نزد.
حال نیز نوروز پیش رو با مسئله ویروس کرونا گره خورده است و گویا این ویروس نمی خواهد به این زودی از مازندران خارج شود. ویروسی که نه تنها کل گردشگری استان به تعطیلی کشاند، بلکه نمایشگاه های صنایع دستی مازندران را لغو و حدود نیمی از کارگاه های موجود را تعطل کرد.
این تجریه و اتفاقات نشان می دهد که همواره بازار فروش صنایع دستی مازندران تحت تاثیر آب و هوا و زمین و زمان بوده است و تا کنون نتوانسته شرایط ثابتی را برای خود ایجاد کند.
بازار مجازی راه حلی که کرونا ایجاب کرد
با وجود اینکه استان مازندران هر ساله در این ایام باید خود را برای میزبانی از مسافران و گردشگران نوروزی آماده کند، اما ویروس کرونا به عنوان تنها مهمان آن هم از نوع ناخوانده تمام استان را به خود مشغول کرده است.
این ویروس ناخوانده که تاکنون دهها نفر کشته و حدود یکهزار نفر مبتلا در مازندران برجای گذاشته است ، علاوه بر بخش های اقتصادی ، تجاری ، اجتماعی و فرهنگی استان ، کرکره نمایشگاه ها و بازارهای صنایع دستی مازندران که بهترین مکان درآمدی هنرمندان صنایع دستی است را نیز پایین کشید تا یکی از سوت و کور ترین نوروزها را برای مازندران رقم بزند.
اما ویروس کورنا با تمامی چهره های تلخ خود که این روزها برای هیچکس پنهان نیست ،پیامدهای مثبتی نیز داشت. تجربه ویروس کرونا برای صنایع دستی مازندران بار دیگر تکیه این صنعت به نمایشگاه ها و بازارهای غیر دائمی را روشی نادرست در بازاریابی به تصویر کشید.
گذشته از بخش های دیگر گردشگری ، ویروس کرونا به صنایع دستی نشان داد که باید به دنبال بازاری دائمی و کمتر آسیب پذیر برود تا از خسارات خود بکاهد.
یکی از این بستر ها فضای مجازی و یا به طور دقیق تر بازار مجازی است. البته بازار مجازی تقریبا 2 سالی است که در مازندران فعال شده است اما به دلیل عادت به فروش مستقیم و یا عدم آگاهی از ظرفیت های فضای مجازی استقبال از این نوع بازار گرم و در حد انتظار نبوده است .
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی مازندران در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: متاسفانه همواره بازارهای مجازی با وجود ظرفیت های بسیار و مشکلات کمتر هنوز از سوی هنرمندان صنایع دستی استان مورد استقبال قرار نگرفته است .
حسین ایزدی کمتر آسیب پذیر بودن ، هزینه پایین ، دائمی بودن، دسترسی آسان ، شعاع فروش گسترده و ارتباط بدون واسطه با مشتری را از مزایای بازار های مجازی عنوان کرد و گفت: اما همواره هنرمندان صنایع دستی ما بر فروش سنتی و تکیه بر فروش نمایشگاهی عادت کرده‌اند.
وی شرایط کرونایی حاکم بر گردشگری و صنایع دستی را فرصتی مهم برای کوچ بازار فروش صنایع دستی به بازارهای الکترونیک و مجازی توصیف کرد و افزود: این ویروس می تواند تلنگری برای کوچ صنایع دستی به بازار مجازی باشد.
معاون صنایع دستی مازندران با اشاره به اینکه تمامی زیرساخت های بازار مجازی در استان فعال است ، افزود: در حال حاضر نرم افزار موبایلی " هفت گالری" و "چمتا" برای بارگذاری اطلاعات تولیدات صنایع دستی ، معرفی آنها و بازار فروش این تولیدات فعال بوده و هنرمندان می توانند به راحتی تولیدات خد را در این بازار به اشتراک بگذارند.
ایزدی فعالیت در این نرم افزارها را رایگان توصیف کرد و گفت: یکی از ویژگی های این نرم افزارها قطع دست دلالان و برچیدن بساط واسطه گری در صنایع دستی مازندران است.
وی با اشاره به اینکه امروزه اغلب بازارها و خریدها در فضای مجازی انجام می شود ، تاکید کرد: هنرمندان صنایع دستی نیز برای رسیدن به بازار فروش دائمی و کمتر آسیب پذیر مجبور به فعالیت در این حوزه هستند.
معاون صنایع دستی مازندران عصر خریدهای حضوری را روبه پایان توصیف کرد و گفت: با وجود اینکه تداوم بازارهای فیزیکی یک ضرورت است ، اما حرکت به سوی بازار مجازی آینده فروش صنایع دستی را تضمین خواهد کرد.