شهروندان مشهد سال نو را در خانه و دور از حرم مطهر رضوی آغاز کردند زیرا درهای حرم به خاطر حفظ سلامت زائران و مجاوران بسته شد و آنان که دل در گرو زیارت حضرت ثامن‌الحجج (ع) داشتند به ناچار عرض ادب و زیارت مرقد منور امام هشتم (ع) را در لحظه تحویل سال از راه دور و از طریق سایت اینترنتی و شبکه‌های صدا و سیما به جا آوردند.
سالهاست که زیارت بارگاه منور رضوی و آغاز سال نو با خواندن زیارتنامه آن حضرت جزو جدایی ناپذیر آداب نوروزی مردم مشهد است و چه بسا این رسم توسط بسیاری از ایرانیان و غیرایرانیان چه با مسافرت به این شهر و چه از راه دور بجا آورده شده است.
در فضیلت زیارت حضرت امام رضا (ع) همان بس که شیخ طوسی از آن حضرت نقل کرده است "در خراسان بقعه ای است و زمانی خواهد آمد که آن بقعه همواره محل رفت و آمد و مطاف فرشتگان می شود تا روز قیامت که در صور دمیده می‌شود و قیامت فرا میرسد".
پرسیدند: ای پسر رسول خدا این بقعه کدام بقعه است؟ فرمود: "این بقعه در سرزمین توس است، به خدا سوگند! آن زمین باغی از باغ‌های بهشت است. هر که مرا در این بقعه زیارت کند مانند کسی است که رسول خدا (ص) را زیارت کرده است و برای او پاداش هزار حج مقبول و هزار عمره مقبول نوشته خواهد شد و من و پدرانم روز قیامت شفاعت کننده او خواهیم بود."
به حق که بارگاه منور رضوی در سرزمین توس، باغی از بهشت است، بهشت جایی است که او در آن باشد و عطر آستان ملائک پاسبان رضوی مشام جان را نوازش دهد، این بهشتی است که مجاورین بارگاه قدسی از آن بهره مند هستند.
ویروس کرونا، فرصت ناب حضور در حرم مطهر رضوی هنگام نحویل سال، آن هنگام که چشم‌ها به ضریح نور خیره می‌شود، کبوتران حرم گرداگرد مضجع شریف ثامن الحجج (ع) به پرواز درمی‌آیند و صدای نقاره‌ها طنین انداز می‌شود را از عاشقان و دلدادگان آن حضرت گرفت اما در آن لحظه هرچند فاصله دور بود اما قلبها دوباره برای آوا و بوی خوش حرم تپید و کبوتر خیال مومنین بر گرد حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) به پرواز درآمد.
یادآوری زیبایی معماری اسلامی در صحن و رواق، فضای عارفانه و ملکوتی بهشت توس، انعکاس نور در آیینه‌ها، بوی خوش عنبر و عود، لذت نوشیدن آب از سقاخانه و رقص کبوتران در بین مناره‌ها و گنبدها، دل هر مومنی را به تپش وامی‌دارد بطوریکه دوباره نفس کشیدن در آستان انیس النفوس را آرزو می‌کند.
حرم و آنچه چشم‌ها را خیره می‌کند
هر سال حدود ۳۰ میلیون زائر به قصد زیارت حرم مطهر حضرت امام هشتم (ع) وارد مشهد می‌شدند و گفته می‌شود سالانه ۳۰۰ میلیون تشرف به حرم مطهر انجام می‌گیرد، نوروز هر سال آستان حضرت امام رضا (ع) میزبان بیش از دو میلیون زائر بود.
هر مسلمان یا غیرمسلمانی که پا به آستان حضرت امام رضا (ع) نهاده است، بی تردید آن را یکی از زیباترین آثار معماری اسلامی دانسته و از فضای عطرآگین و زیبایی‌های آن زبان به تحسین گشوده است.
محال است هنگام زیارت حضرت امام رضا (ع) و حرم گردی، از بنا و معماری برجسته و فضای ویژه و زیبای آن شگفت زده نشده باشید و نخواهید که ساعتها زیر سقف خانه ثامن الائمه (ع) بمانید.
یکی از بارزترین زیبایی‌های حرم مطهر رضوی، هنر آیینه‌کاری و کاشی کاری آن است که به واقع ضیافتی بزرگ از هنر دست هنرمندان و معماران در آن به چشم می‌خورد، چنانچه "میثم جلالی"، دکتری باستان‌شناسی و پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی می‌گوید: ضیافت کاشی ها در حرم مطهر رضوی یکی از هنرهایی است که نقش بارزی در تزئین بناهای حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) ایفا می‌کند.
وی افزود: انواع کاشی‌هایی که در تزئین بناهای حرم مطهر به کار گرفته شده، شامل کاشیهای زرین فام، معرّق، معقلی، هفت رنگی و زیررنگی است که با نقوش مختلف شامل شمسهها و نیم شمسهها، ترنجها و سرترنجها، اسلیمی و ختایی، نقوش هشت، شش و چهار گوش، گلدانی، ستارهای و ناودانی و در قابهای کوچک و بزرگ آراسته شده‌اند.
جلالی ادامه داد: نقوش جانوری و انسانی از دیگر ویژگیهای بصری کاشیهای حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) است، نقش فرشته بالدار با لباسها و در حالتهای مختلف، نقش حیوانات افسانهای و غیر افسانهای نظیر اژدها، شیر، آهو و فیل و پرندگانی چون طاووس و طوطی از آن جمله است، این نقوش در طیفی از رنگهای فیروزهای، لاجوردی، سفید، زرد، قرمز و مشکی به نمایش درآمدهاند.
درخشش آیینه‌ها نیز حال و هوای عرفانی حرم مطهر رضوی را چند برابر کرده است و بی شک یکی از زیباترین نقوش معمارگونه در حرم، آیینه‌کاری آن است، آیینه کاری در حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) بخش وسیعی از تزئینات و نمای رواقها را به خود اختصاص داده است.
اولین آیینه‌کاری در حرم مطهر رضوی در زیر گنبد روضه منوره در دوره ناصرالدین شاه و تولیت عضدالملک به دستور میرزا محمدصادق قائم مقام در سال ۱۲۷۵ قمری انجام گرفت و بعد از آن در همه رواقها گسترش یافت،.
در حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) از شیوه‌های متنوعی در هنر آینه کاری استفاده شده است که از جمله آنها ، کاربرد قطعات آیینه به شکل‌های هندسی و گیاهی است که به صورت تزیینی در گچ نشانده شده است یا آیینه‌کاری با شیشه‌های رنگارنگ است، استفاده از کتیبه‌های آیینه‌ای نیز در تزیین رواق‌های حرم در دوره معاصر بخش مهمی از هنر آیینه‌کاری را به خود اختصاص داده است.
وسعت حرم مطهر رضوی و قدمت تاریخی آن
یکی از قدیمی‌ترین بناهای سرزمین توس را می‌توان بارگاه منور رضوی دانست که تغییر نام توس به مشهد و تبدیل آن به قطب مذهبی و شهر معنوی ایران، به واسطه استقرار مرقد مطهر حضرت امام هشتم (ع) در آن بوده است.
حضرت امام رضا (ع) در سال ۲۰۳ هجری قمری به شهادت رسیدند و پیکر مطهر آن حضرت در باغ حمیدبن قحطبه به خاک سپرده شده و بعدها نخستین گنبد و ضریح برای آن ساخته شد.
اولین گنبد طلای حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) در صحن بیرونی آن قرار داشته و دارای دو پوشش است. پوشش اول آن، گنبدخانه حرم بوده و پوشش دوم که بر فراز آن قرار دارد، گنبد نام گرفته است. این گنبد در ابتدا با آجرهای زرد رنگ ایرانی ساخته و پس از آن با کاشی تزیین شد، سپس شاه طهماسب صفوی در سال ۹۳۲ هجری قمری، بدون آنکه تغییری در اصل بنا ایجاد کند، آن را با خشتهایی از جنس طلا ساخت.
نخستین ضریح ساخته شده برای حرم مطهر رضوی به دوران صفویه مربوط می‌شود و از آن زمان تاکنون پنج ضریح در دورانهای مختلف تاریخی در سالهای ۱۱۶۰ قمری در زمان نادرشاه افشار، ۱۲۳۸ قمری در زمان فتحعلی شاه قاجار، ۱۳۳۸ شمسی در دوران پهلوی و آخرین آن در دوره اسلامی و در سال ۱۳۷۹ برای امام هشتم (ع) ساخته و نصب شده است.
ضریح چهارم که از جنس طلا و نقره بود، به مدت ۴۱ سال بر روی مرقد مطهر حضرت امام رضا (ع) قرار گرفت و در سال ۱۳۷۹ به موزه آستان قدس رضوی منتقل شد، ضریح پنجم و فعلی در طبقه همکف حرم قرار دارد و وزن آن ۱۲ تن است. این ضریح از جنس فولاد و چوب گردو است.
اولین سنگ مزار حضرت امام رضا (ع) در سده ششم قمری ساخته شد که از جنس مرمر است، تاریخ ولادت و شهادت هشتمین اختر تابناک آسمان امامت با خط کوفی بر روی این سنگ حک شده و هم‌اکنون در موزه حرم نگهداری می‌شود.
دومین سنگ مزار آن حضرت از جنس سنگ سفید مرمر آهکی بوده و ابعاد آن ۶۰ در ۴۰ سانتی متر است. این سنگ هم‌اکنون بر روی مزار موجود در سرداب قرار گرفته است، سومین سنگ مزار امام هشتم (ع) هم دارای ابعادی به طول ۲٫۲۰ و عرض ۱٫۱۰ بوده که در طبقه همکف حرم وجود دارد. رنگ این سنگ مزار، سبز چمنی است که آن را همزمان با نصب ضریح پنجم حضرت در سال ۱۳۷۹ در حرم قرار دادند.
مناره یا گلدسته از مهم‌ترین بناهای معماری حرم مطهر رضوی به شمار می‌رود، حرم حضرت امام رضا (ع) اکنون ۱۲ مناره دارد که هر کدام قدمت تاریخی داشته و در دوره‌های مختلف تاریخ ساخته و کامل شده است.
مساحت کل حرم حضرت امام رضا (ع) ۱۲ هزار متر مربع بود، اما پس از انقلاب اسلامی گسترش بسیار یافت و به حدود یک میلیون متر مربع رسید و این وسعت حرم حضرت ثامن‌الحجج (ع) را به یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان تبدیل کرد.
صحن‌ها و رواق‌های حرم مطهر رضوی
هم اکنون ۹ صحن که به فضاهای باز اطراف مرقد مطهر گفته می‌شود، به نام‌های انقلاب اسلامی، آزادی، قدس، جمهوری اسلامی، جامع رضوی، کوثر، غدیر، هدایت و رضوان در حرم مطهر رضوی وجود دارد که ۶ صحن آن بعد از انقلاب اسلامی ایجاد شده است.
صحن عتیق یا انقلاب اسلامی، قدیمی‌ترین صحن حرم مطهر رضوی است که در این صحن گنبد و سقاخانه، ایوان طلا و ایوان عباسی، نقاره خانه و پنجره فولاد، مقبره عارف معروف نخودکی و شیخ حر عاملی قرار دارد.
بدیع ترین نقوش هندسی از دوره صفویه تاکنون در ایوان عباسی صحن انقلاب اسلامی با کاشی های نفیس معرق و هفت رنگ بکار رفته است، ایوان طلای نادری آن نیز نمونه زیبای هنر فلزکاری و یکی دیگر از وجوه زیبا و هنرمندانه این صحن به شمار می رود.
صحن جامع رضوی با ۱۱۷ هزار و ۵۸۴ مترمربع زیربنا بزرگترین صحن حرم مطهر است و از طریق دو ورودی باب الرضا (ع) و باب الجواد (ع) به خیابان های امام رضا (ع) و خسروی نو مرتبط می شود.
هم اکنون ۳۱ رواق که اماکن سرپوشیده اطراف روضه منوره می‌باشند در حرم مطهر رضوی وجود دارد که ۱۰ رواق آن پس از انقلاب اسلامی بوجود آمده و بیشتر آنها با معماری اسلامی و هنر آیینه کاری در سقف، در و دیوارها ساخته و تزئین شده است.
رواق دارالسیاده از قدیمی ترین رواقهاست که در غرب و جنوب غربی حرم مطهر قرار دارد و از دوران گذشته محل اجتماع سادات و علویون و منسوبان به خاندان حضرت امام علی (ع) بوده است.
مساحت بزرگترین رواق حرم مطهر رضوی ۶۳۰۰ متر مربع بوده که به رواق امام خمینی (ره) شهرت دارد. دارالسیاده، دارالحجه، دارالمرحمه، دارالاجابه، دارالحفاظ، دارالشکر، دارالسعاده، دارالولایه، دارالکرامه، دارالذکر، دارالزهد، شیخ بهاء الدین، دارالعباده، دارالاخلاص، شیخ حر عاملی و دارالسرور برخی دیگر از رواق‌های حرم مطهر را شامل می‌شوند.
در طرح معماری رواق دارالحجه که حدود هفت هزار مترمربع زیربنا دارد و زیر صحن انقلاب اسلامی واقع شده است، می توان اوج شکوه و هنر معماری اسلامی - ایرانی را که پس از انقلاب اسلامی شکل گرفته مشاهده کرد، مراسم عقد زوجین نیز در این رواق انجام می گیرد.
روضه منوره و مساجد اطراف آن
روضه منوره تاریخی ترین بنای حوزه حرم مطهر رضوی است که محل دفن حضرت امام رضا (ع) می‌باشد و ضریح مطهر در آن قرار دارد.
پایه‌ها و سقف ضریح مطهر از آهن و فولاد و چوب گردوست و در اطراف آن که پنجمین ضریح حرم رضوی از دوره صفویه تاکنون است، ۱۴ دهانه به نشانه ۱۴ معصوم، کتابت آسمانی حسنی، هشت لچکی به نشانه شمس الشموس، گلهای پنج و هشت پر و خاتم کاری های هنرمندانه بر روی این ضریح به چشم می خورد.
مسجد بالاسر بعد از روضه منوره تاریخی‌ترین بنای حرم مطهر به شمار می رود، این مسجد کوچک در بالای سر حضرت بین ضریح مطهر و رواق دارالسیاده قرار دارد و دارای سه صفه شرقی، غربی و شمالی مزین به کتیبه‌های کاشی شده است.
مسجد گوهرشاد از بناهای باشکوه دوره تیموریان در اوایل قرن نهم هجری قمری است که به دستور گوهرشاد بانو همسر شاهرخ سلطان در جنوب حرم مطهر ساخته شده است، این مسجد با چهار ایوان، میان گنبدخانه و صحن قدس واقع شده و مراسم بزرگ اعتکاف هر سال در این محل برگزار می‌شود.
سقاخانه‌ها
سه سقاخانه در حرم مطهر رضوی ساخته شده که محل گرفتن وضو و آب خوردن زائران است و در سه صحن مجزا از حرم مطهر قرار گرفته است.
سقاخانه نادری در وسط صحن انقلاب اسلامی قرار دارد که بین سالهای ۱۱۴۴ تا ۱۱۴۵ هجری قمری ساخته شده و ساختار هشت ضلعی بسیار زیبا با گنبدی طلایی دارد به طوری که گفته می شود سنگاب مرمر آن به دستور نادرشاه افشار از هرات به مشهد آورده شده و یکی از نمونه های زیبای سنگ تراشی است، کبوتران حرم همواره بر روی سقف گنبدی این سقاخانه می‌نشینند.
سقاخانه صحن جمهوری اسلامی ساختار هشت ضلعی با گنبد آبی رنگ دارد که سیستم آب دهی آن مجهز به چشم الکترونیکی است.
در مرکز صحن قدس نیز سقاخانه بسیار زیبایی با نمای بیت المقدس با گنبدی طلایی و نقش و نگار اسلامی قرار دارد که ابعاد آن یک هشتم ابعاد اصلی قبه الصخره در بیت المقدس است.
نقاره خانه
نقاره خانه از بناهای قدیمی حرم مطهر رضوی است که در روی سردر شرقی صحن انقلاب اسلامی (عتیق) قرار دارد و در طول سال نیز به غیر از دو ماه محرم و صفر و ایام سوگواری، در هر شبانه روز، دو نوبت یکی نزدیک طلوع و دیگری نزدیک غروب آفتاب نقاره توسط نقاره زنان نواخته می شود.
در اعیاد مذهبی نیز علاوه بر نوبت های معمول، یک ساعت بعد از غروب و یک ساعت بعد از طلوع آفتاب دو یا سه نوبت نقاره نواخته می‌شود و همچنین در ماه رمضان دو ساعت مانده به اذان صبح و بعد از اتمام مناجات موذنان نقاره سحر و یک ربع قبل از غروب نقاره افطار نواخته می‌گردد.
موزه و کتابخانه آستان قدس رضوی
پیشینه موزه آستان قدس رضوی همزمان با ساخت و بنیان حرم مطهر رضوی است زیرا پس از شهادت و به خاکسپاری حضرت امام رضا (ع) عاشقان و ارادتمندان آن حضرت اشیا و آثار نفیس خود را وقف کردند اما ساخت نخستین موزه آستان قدس رضوی به سال ۱۳۲۴ بازمی گردد و تا به امروز از نظر فضا و شمار اشیا گسترش قابل ملاحظه ای داشته است.
فضای موزه های آستان قدس رضوی پس از انقلاب اسلامی از ۱۳۰۰ مترمربع به ۱۶ هزار مترمربع رسید و حدود ۱۲ برابر شد و اکنون دارای یک معاونت و تشکیلات جداگانه و ۱۳ گنجینه بوده و به یکی از بزرگترین موزه های جهان اسلام تبدیل شده است.
بر اساس آمار موجود میزان نمایش تعداد اشیای موزه ای پس از انقلاب اسلامی در موزه‌های آستان قدس افزایش ۳۵ برابری و شمار گنجینه ها افزایش ۱۶ برابری داشته است، هم اکنون حدود هشت هزار شیء موزه ای با قدمت دیرین در آن نگهداری می‌شود.
گنجینه‌های هدایای رهبر معظم انقلاب، گنجینه قرآن و نفایس، فرش، تاریخ مشهد، نجوم و ساعت، تمبر، اسکناس و مسکوکات، سلاح، مدال، نقاشی، استاد فرشچیان، آبزیان، ظروف، مردم شناسی از جمله این گنجینه ها می باشند.
کتابخانه آستان قدس رضوی که در صحن جمهوری اسلامی حرم مطهر رضوی واقع شده از غنی ترین کتابخانه های جهان اسلام است و بر اساس اطلاعاتی که توسط یکی از موسسات پژوهشی آمریکا منتشر شده، این کتابخانه در ردیف ۲۰ کتابخانه‌ای قرار گرفته که سبب تغییر جهان شده است و انواع کتابهای خطی، چاپی، چاپ سنگی با قدمت بسیار در این کتابخانه نگهداری می‌شود.
زیارت از راه دور و لذت مرور زیبایی‌های حرم
امسال که به اجبار سال را خارج از حرم مطهر رضوی و از فضای مجازی و شبکه‌های صدا و سیما نو کردیم، شاید یادآوری زیبایی‌های حرم ما را دلباخته‌تر از گذشته به این مضجع شریف نموده و موجب شود زیارت از راه دور را با لذت بیشتر و احساس توسل قلبی عمیق‌تری انجام دهیم.
سرپرست مرکز ارتباطات و رسانه آستان قدس رضوی در باره پخش مستقیم ویژه برنامه‌های تحویل سال ۹۹ رسانه ملی از حرم مطهر رضوی گفت: این مرکز در شرایط فعلی تلاش کرده است بستر زیارت زائران حرم مطهر رضوی را با استفاده از ظرفیت رسانه‌ها و فضای مجازی فراهم کند.
مهدی رضوی کیا افزود: با توجه به شرایط پیش آمده امسال قادر به میزبانی زائران و مجاوران در لحظه تحویل سال در بارگاه منور حضرت ثامن الحجج (ع) نیستیم از این رو شرایطی فراهم شد تا عاشقان و ارادتمندان خاندان عصمت و طهارت (ع) از طریق شبکه‌های مختلف، به صورت زنده و مستقیم سال جدید را با حال و هوای این بارگاه نورانی تحویل کنند.
وی ادامه داد: در آخرین شب سال ۹۸ که مقارن با شب شهادت حضرت امام موسی کاظم (ع) بود، برنامه "باب الحوائج (ع)" با قرائت صلوات خاصه حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) و دعای توسل از استودیوی حرم مطهر رضوی برای تمامی شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی سراسری و استانی پخش شد تا از راه دور دل‌های خود را به این حریم ملکوتی گره زده و در آخرین شب سال ۹۸ به امید رهایی همه جهان از ابتلا به بیماری کرونا نجوای توسل به حضرت امام رضا (ع) در اقصی نقاط ایران اسلامی طنین‌انداز شود.
وی گفت: شبکه افق نیز برنامه‌های تحویل سال را از صحن گوهرشاد و ایوان مقصوره پوشش داد، ویژه برنامه "سین هشتم" که پخش آن از ۲۷ اسفند ماه از شبکه قرآن آغاز شده به صورت کامل برنامه‌های لحظه تحویل سال حرم مطهر رضوی را پوشش داده است.
رضوی کیا افزود: با برنامه‌ریزی‌های انجام شده برنامه‌های حرم مطهر رضوی از آخرین روز سال ۹۸ تا لحظه تحویل سال ۹۹ برای تمام شبکه‌های استانی و ملی ارسال شده است.