رشد شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه و افزایش سریع جمعیت شهرها بدون اینکه زیرساخت‌های لازم برای جمعیت تازه‌وارد تدارک دیده شود باعث شکل‌گیری سکونت‌گاه‌های غیررسمی شد. این سکونت‌گاه‌های غیررسمی اکنون یکی از مهم‌ترین مشکلات شهرهای بزرگ هستند و به نمادی از فقرشهری بدل شده‌اند.
بر اساس گزارش سازمان جهانی اسکان بشر، بدون تغییر در سیاست‌های مواجهه با اسکان غیررسمی، علاوه بر ۴۰۰ میلیون نفری که تا سال ۲۰۰۶ در زاغه‌ها زندگی می‌کردند، تخمین زده می‌شود در سال ۲۰۲۰ حدود ۱ میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر ساکن این زاغه‌ها باشند.
مشکلات سکونت‌گاه‌های غیررسمی فقط کیفیت ساخت نیست!
سکونت‌گاه‌های غیررسمی،که تحت عنوان آلونک‌نشینی، حلبی‌آباد، زاغه‌نشینی و حاشیه‌نشینی نیز از آن صحبت می‌شود را با شاخص‌های مختلفی از جمله کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و حقوقی تعریف می‌کنند. سکونت‌گاه‌هایی غیررسمی شناخته می‌شوند که تسهیلات رفاهی در آن‌ها پایین‌تر از میانگین شهر است و ساختار مسکن کیفیت پایینی دارد. بهداشت ناکافی، تراکم زیاد جمعیت، سرانه‌های شهری اندک، مکان‌گزینی نامناسب، اقتصاد خانوار ضعیف و متکی به بخش غیررسمی اقتصاد و نبود امنیت تصرف سکونت‌گاه از دیگر ویژگی‌های سکونت‌گاه‌های غیررسمی است.
در این مکان‌ها، ساخت و ساز شتاب‌زده است، به دلیل اینکه پروانه ساختمان ندارند و از برنامه‌ریزی رسمی شهرسازی تبعیت نمی‌کنند. دسترسی ساکنان این سکونت‌گاه‌ها به خدمات شهری و وضعیت زیرساخت‌های شهری نامناسب است. به نظر می‌رسد ناهنجاری‌های اجتماعی و زمینه ظهور و بروز آن‌ها در این مکان‌ها نسبت به میانگین شهری بالاتر باشد.
بافت فرسوده شهری نیز به بخش‌هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می شود که به دلیل فرسودگی کالبدی، برخورداری نامناسب از دسترسی سواره، تاسیسات، خدمات و زیرساخت های شهری آسیب‌پذیر بوده و ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی پایینی دارند و نیازمند بهسازی و نوسازی هستند.
تهران در صدر حاشیه‌نشینی
بر اساس بررسی های وزارت راه و شهرسازی از سال ۱۳۹۳ تا سال ۱۴۰۵، نیاز به تخریب و نوسازی واحدهای مسکونی فرسوده در کل کشور، ۵ هزار و ۳۱۳ هزار واحد است که از این تعداد ۳ هزار و ۳ واحد در شهرها و ۲ هزار و ۳۱۰ واحد در روستاها قرار دارند. به منظور شناسایی سکونت‌گاه‌های غیررسمی تاکنون مطالعاتی در ۷۷ شهر در قالب ۸۵۱ محله غیررسمی با مساحت ۵۲ هزار و ۴۴۳ هکتار و جمعیتی بیش از ۵ میلیون و نهصد هزار نفر انجام شده است. تهران، مشهد، زاهدان، تبریز و اصفهان به ترتیب شهرهایی هستند که بیش‌ترین تعداد اسکان غیررسمی و نیازمند بهبود را دارند.
به طور متوسط تعداد محلات غیررسمی استان تهران در فاصله سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵، ۵۰ محله بود. جمعیت کل حاشیه نشین این استان در سال ۱۳۹۰، ۴۴۶ هزار و ۷۸۱ نفر و مساحت محلات غیررسمی آن ۵ هزار و ۳۶۶ هکتار برآورد شده است.
دومین شهر دارای حاشیه‌نشینی کشور، شهر مشهد است. جمعیت کل این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰ حدود ۲.۷ میلیون نفر است. مطابق آمار سال ۱۳۸۵، ۴۲ محله در شهر مشهد حاشیه‌نشین هستند که ۸۰۴ هزار نفر جمعیت و ۶ هزار ۳۵۴ هکتار وسعت دارند.
جمعیت حاشیه نشین استان سیستان و بلوچستان ۳۴۹ هزار و ۲۸۶ نفر و مساحت کل آن ۴ هزار و ۲۹ هکتار است. شهر زاهدان با جمعیت حاشیه نشین ۲۳۷ هزار نفری، بیش‌ترین جمعیت حاشیه نشین در استان سیستان و بلوچستان را دارد. مطالعات نشان داده که حدود یک سوم جمعیت و فضای شهری زاهدان را سکونت‌گاه‌های غیررسمی و جمعیت حاشیه نشین تشکیل داده‌اند.
کلانشهر تبریز که ۱.۶ میلیون نفر جمعیت دارد، به نسبت جمعیت خود بیش‌ترین جمعیت حاشیه‌نشین و آلونک‌نشین را در خود جای داده است. برآورد می‌شود حدود یک چهارم سطح شهر را حاشیه‌نشینان تشکیل داده‌اند. در تبریز ۱۷ محله غیررسمی وجود دارد که جمعیت آن ۳۰۰ هزار نفر است. مساحت این محلات نیز ۱۹۲۲ هکتار برآورد شده است.
شهر اصفهان بر اساس سرشماری‌ها، سومین شهر پر جمعیت کشور شناخته می شود.
استان اصفهان ۳۳۲ هزار و ۵۵۶ نفر حاشیه‌نشین دارد و مساحت محلات حاشیه‌نشین ۳ هزار و ۷۸۳ هکتار است. شهر اصفهان ۲۰ محله حاشیه‌ای دارد که جمعیت آن‌ها ۲۲۱ هزار نفر است. بیش‌ترین میزان جمعیت حاشیه نشین مربوط به محله‌ی زینبیهی است. بررسی ها نشان می‌دهد تنها ۴۶ درصد از منازل این محله دارای پروانه ساخت هستند.
محل زندگی یک چهارم جمعیت کشور نیازمند بهسازی است
بر اساس آمارهای شرکت تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران در سال ۱۳۹۷، کشور حدود ۷۲ هزار هکتار بافت فرسوده داشته است. طبق این آمارها، اصفهان با داشتن حدود ۶ هزار و ۸۰۷ هکتار، دارای بیش‌ترین بافت فرسوده در کشور است. پس از آن خوزستان حدود ۵ هزار و ۶۸۹ هکتار و یزد ۵ هزار و ۲۳۸ هکتار بافت فرسوده دارند. تهران نیز با داشتن ۴ هزار و ۶۲۶ هکتار بافت فرسوده، ششمین شهر است.
بر اساس داده های طرح جامع مسکن، مساحت کل بافت های نابسامان و پهنه های فقر شهری حدود ۱۳۳ هزار هکتار برآورد می شود که محل سکونت حدود ۶ میلیون خانوار است و حدود ۲۱ میلیون نفر جمعیت دارد. از این میزان، ۷۷ هزار هکتار بافت های فرسوده و با ارزش شهری است که محل سکونت ۱۰ میلیون نفر، ۲.۸ میلیون خانوار است و ۲.۶ میلیون واحد مسکونی دارد. به علاوه ۵۶ هزار هکتار محدوده سکونت‌گاه‌های غیررسمی است که محل سکونت ۱۱ میلیون نفر، ۳.۲ میلیون خانوار است و ۲.۹ میلیون واحد مسکونی را در خود جای داده است.
توانمندسازی مشارکتی به عنوان یک راه‌حل
به نظر می‌رسد بهبود وضعیت سکونت‌گاه‌های غیررسمی با برنامه‌هایی از بالا چندان عملی نیست و لازم است مشارکت ساکنین نیز برای این مهم جلب شود. از این رو با اعتمادسازی بین ساکنین این محلات و ایجاد مطلوبیت خدماتی می‌توان به ساماندهی و توانمندسازی مشارکتی دست یافت. منظور از ساماندهی تلاش برای بهبود وضعیت زیستی و بازسازی و بهسازی فضاهای اسکان غیررسمی است.
مهم‌ترین نکته در این سکونت‌گاه‌ها مساله بیکاری و فقر است و بایستی در توانمندسازی مشارکتی بر افزایش درآمد آنان تاکید کرد. از این جهت آموزش‌های حرفه‌ای و بالا بردن مهارت نیروی کار و کمک به آنان برای دسترسی به منابع و بازیابی بهتر محیط کسب و کارشان به میانجی سازمان‌های غیردولتی و محلی می‌تواند کمک‌کننده باشد. افزایش توان اقتصادی خانوارها را می‌توان از طریق توسعه تعاونی‌ها با نقش هدایت‌گر بخش دولتی و صندوق‌های خرد وام نیز پیگیری کرد.
همانطور که نکته مهم در سکونت‌گاه‌های غیررسمی کیفیت پایین این سکونت‌گاه‌ها است، بایستی برای افزایش کیفیت سکونت در واحدهای مسکونی از طریق افزایش میزان دسترسی خانوارها به وام‌های بهسازی مسکن تلاش بشود. به علاوه رسمیت قانونی و حقوقی بخشیدن به مالکیت زمین و مسکن و قانونمندسازی نظام اسکان و ساخت و ساز در این سکونت‌گاه‌ها می‌تواند وضعیت را بهبود ببخشد. کمک به شکل‌گیری گروه‌های مردمی و غیردولتی و تلاش برای افزایش میزان دسترسی به خدمات رفاه عمومی از طریق جلب مشارکت مردمی و تقویت ساختار ارتباطی و بهسازی معابر شهر با کمک آنان نیز می‌تواند برای بهبود زیست ساکنین سکونت‌گاه‌های غیررسمی مفید باشد.
در مجموع اینکه سکونت‌گاه‌های غیررسمی که با رشد شهرنشینی به وجود آمده‌اند در حال حاضر شهرهای تهران، مشهد، زاهدان، تبریز و اصفهان را بیش از بقیه شهرها درگیر کرده‌اند. حدود ۲۱ میلیون نفر در محدوده سکونت‌گاه‌های غیررسمی و بافت‌های فرسوده زندگی می‌کنند که نیازمند توجه و بهسازی است. برای این منظور مهم است به توانمندسازی ساکنین و جلب مشارکت‌شان توجه کرد و افزایش مهارت و درآمد آنان را مورد تاکید قرار داد.
منابع
· طرح رصد وضعیت کشور، گزارش جامع مسکن، مجری: آرمین امیر، ۱۳۹۸.
· کیومرث ایراندوست، محمد اعظمی و روح‌الله تولایی، شاخص‌های تعریف و تعیین سکونت‌گاه‌های غیررسمی در ایران، ۱۳۹۳.
· ابوالفضل مشکینی، ژیلا سجادی، جواد دین دوست و اکرم تفکری، ساماندهی سکونت‌گاه‌های غیررسمی با شیوه توانمندسازی (نمونه موردی باقرشهر-محله بابا جعفری)، ۱۳۹۰.