«حمید سهیلی به من یاد داد که ایران را با تغییراتش دوست داشته باشم و هربار دلم می‌گیرد، مجموعه «معماری ایرانِ» او را می‌بینم و با امید به آینده ایران، زندگی‌ام را ادامه می‌دهم.»
اسماعیل میرفخرایی
سهیلی کار حرفه‌ای خود را با همکاری با نادر ابراهیمی و مجموعه تلویزیونی «آتش بدون دود» بهعنوان مدیر تهیه و تدارکات آغاز کرد و البته این جایگاه را در مجموعه «سیاحت ایران» (قلعه الموت) با داریوش مهرجویی و فیلم «مرگ یزگرد» با بهرام بیضایی هم تجربه کرد.
او در همه دورانِ فعالیت حرفه‌ای‌اش تمام توش و توانِ خود را مصروفِ آن کرد تا چهره‌ای واقعی و البته زیبا از هنر، معماری، تاریخ و ادبیات ایران به تصویر بکشد.
حمید سهیلی، خستگی‌ناپذیر در شرایط مختلف اجتماعی و سیاسی ایران، از انقلاب و جنگ گرفته تا دوران سازندگی و بعد از آن، کار خود را فارغ از اوضاع سیاسی و اجتماعی انجام می‌داد. بهترین مثال، مجموعه مستند «کارگاه‌های صنایع دستی» است که او در روزهای آغازین انقلاب ساخت. او در این فیلم، چهارده استادکار و کارگاه را به تصویر کشید که حالا از آن‌ها اثری نیست جز در فیلم‌های سهیلی.
سهیلی بسیار در کنار هم قرار دادن دانش و تصویر هم قدرت‌مند بود. او در مجموعه مستند «تاریخچه مختصر خط در ایران» پژوهشگری برجسته مانند مهرداد بهار را در مقابل دوربین قرار داد. بعد مستند «به سوی سیمرغ» را با حضور آیدین آغداشلو کامل کرد و از نقاشی قدیمی ایران گفت. مهم‌تر از همه در مجموعه مستند «معماری ایرانی» از حضور کسانی چون محمدکریم پیرنیا، ایران‌شناس برجسته بهره برد.
نتیجه ده سال کار حمید سهیلی برای روایت تاریخ معماری ایران از پیش از تاریخ تا دوران اسلامی، ۳۳ قسمت مستند «معماری ایرانی» با اجرای اسماعیل میرفخرایی بود که در یونسکو ثبت جهانی شد و مجموعه‌ای با ارزش از آثار معماری ایرانی و هر چیزی مربوط به آن است. آثاری که اوایل دهه هفتاد از شبکه یک پخش و در ذهن مخاطب ایرانی ماندگار شدند.
او در مجموعه مستند «رابطه‌های پنهان، جست‌وجویی در ارزش‌ها و مفاهیم فرهنگ تمدن ایرانی» به شیوه نگاه به نور و رنگ و هندسه در معماری ایرانی رنگی تازه داد. در مجموعه مستند «بافت قدیم شهرهای ایران» تصاویری را ثبت کرد که شاید آخرین خاطرات از آن‌ها در دوربین سهیلی مانده باشد.
سهیلی در واقع پاس‌دار ایران، هنر و معماری بود و واپسین کارش هم، مستند چهل دقیقه‌ایِ «قزوین: کتابت، خوشنویسی، فرهنگنامه» (۱۳۹۴ تا ۱۳۹۵) بود.
او در سال ۱۳۲۷ به دنیا آمد و از ۲۶ سالگی به دنیای هنر پاگذاشت. در طول ۴۵ سال فعالیت حرفه‌ای، بیش از ۱۷۰ فیلم مستند ساخت و به سراسر ایران، سفرهای دور و دراز کرد. از پرواز در جادوی خیال اصفهان گرفته، تا به سخن در آوردن بمِ زیبا تنها گوشه‌ای از میراث بزرگی است که او برای دنیای مستند ایران به‌جا گذاشت. سهیلی در حالی شهریور ۱۳۹۸ بر اثر دیابت از دنیا رفت که کوشید جهان اطراف خویش را کشف و نوازش کند، و حالا فقط شیوه نگاه او به جهان بر جای مانده است.
* تعبیر آیدین آغداشلو درباره «حمید سهیلی» در آیین بزرگداشت او/ خانه سینما، ۲۱ خرداد ۱۳۹۸