علیرضا عبدالهی نژاد در رابطه با مصوبه کمیته اطلاع‌رسانی و مدیریت جو روانی ستاد ملی مقابله با کرونا، مبنی بر عدم انتشار نسخه کاغذی نشریات تا پایان اجرای طرح فاصله‌گذاری اجتماعی در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا، گفت: امروز کشور و دنیا در شرایط خاصی به سر می‌برد که بحران شیوع ویروس کرونا باعث شده است تا بسیاری از مشاغل حساس و ضروری و بسیاری از صنوف و حِرَف دستخوش تغییرات عمده‌ای شوند یا توقف فعالیت خود را اعلام کنند و یا با استفاده از فضای مجازی و وب به حیات خود ادامه دهند.
وی افزود: از این منظر با توجه شرایط ویژه‌ای که کشور ما دارد، اگر امور به‌درستی مدیریت شود، خلل عمده‌ای پیش نمی‌آید اما مدیریت درست هم تابع یک سری اصول و قواعد است. ما کشوری هستیم که در بین کشورهای درحال‌توسعه پایین‌ترین سرانه مطالعه را داریم و ضریب نفوذ رسانه‌های چاپی و کتاب ما نسبت به کشورهای دیگر منطقه، بسیار پایین است. چند سال هست که ما با بحران مطبوعات چاپی و بحران تیراژ مواجه هستیم. تیراژ روزنامه‌های ما در بهترین حالت به کمتر از یک‌میلیون نسخه می‌رسد.
از سوی دیگر با توسعه فناوری‌های ارتباطی و فضای مجازی در چند سال اخیر، بسیاری از رسانه‌ها در کنار فضای مکتوب و چاپی بسیاری از فعالیت‌ها را به‌صورت آنلاین و آفلاین یا هردو ارائه می‌دهند، تحت وب هستند، وارد فضای روزنامه‌نگاری سایبر شده‌اند و از این منظر به ارائه خدمت می‌پردازند.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: اگر ما بتوانیم مطالب باکیفیت و مخاطب‌پسند و مبتنی بر نگره‌ها، باورها، زمینه و نیازها و آن چیزی که دارای ارزش‌های خبری هست و مخاطبان به آن توجه دارند را تولید محتوا کنیم، فضای چاپ، وب و فضای موبایل هرکدام یک بستر یا مجرا هستند که می‌توانند مؤثر واقع شوند؛ بنابراین، اصل می‌تواند محتوا باشد یعنی در فضای وب هم می‌شود محتواهایی تولید کرد که مخاطب بتواند از آن‌ها استفاده کند؛ چنانچه تجربه نشان داده است اگر محتواهای تولیدی مفید، مخاطب پسند و دقیق باشند و جعلی (فیک) نباشند، می‌توانند فارغ از این‌که از چه مجرایی منتشر می‌شوند، مخاطبان را جذب کنند.
مطلب قوی راه خودش را باز می‌کند
عبدالهی نژاد ادامه داد: بسیاری از محتواهایی که در صفحه شخصی افراد (فارغ از این‌که رسانه بنام یا اشخاص بنامی باشند) دیده می‌شود، لایک می‌خورد و منتشر می‌شود، گویای این نکته است که مطلبی که قوی باشد، مسیر خودش را باز می‌کند و این اتفاق می‌افتد. نکته دیگری که وجود دارد این است که می‌شود این فضا را به صورتی مدیریت کرد که با نگاه فرصت محورانه از آن نهایت بهره را برد؛ ضمن این‌که می‌توان از تجربه دیگر کشورها در این زمینه بهره برد.
وی افزود: در لیست پرتیراژترین مطبوعات جهان چند روزنامه ژاپنی قرار دارند. وقتی به تاریخچه این‌ها و به نحوه فعالیتشان نگاه می‌کنید، همه در زمره رسانه‌های چاپی نیستند؛ چنانچه پرتیراژترین روزنامه جهان روزنامه یومیوری شیمبون از ژاپن است که تا یکی دو سال پیش، تیراژی نزدیک به بیست میلیون در روز را داشت و بیش از نیمی از این تیراژ، وب ادیشن هست یعنی در وب منتشر می‌شود یا اپلیکشین روزنامه را می‌فروشند و این‌گونه مشتری جذب می‌کنند.
درنتیجه می‌شود ازاین‌دست تجربیات استفاده کرد اما این‌که در کشوری روزنامه‌های چاپی در کمترین میزان تیراژ ممکن قرار دارند، نشان می‌دهد که مسئله و مشکل چیز دیگری است؛ و از این لحاظ ویروس کرونا شاید ما را که در کار روزنامه‌نگاری و روزنامه داری هستیم و همچنین بسیاری از سیاسیون را به تفکر وادارد.
روزنامه فارغ از این‌که مجرای انتشار آن چه چیزی است، زمینه انتشار و فضای انتشارش هم مهم است و باید درست باشد؛ حتماً باید به اصل آزادی بیان نگاه ویژه‌ای داشته باشیم و به اصل حرفه‌ای گرایی در کار روزنامه‌نگاری توجه کنیم و مخاطب را بیش از گذشته موردتوجه قرار داده و به آن اهمیت دهیم.
فناوری‌های جدید مقوم‌اند و نه جایگزین
عبداللهی نژاد در اشاره به جایگاه مخاطب در رسانهٔ امروز بیان داشت: در دوره‌ای به سر می‌بریم که شاید مخاطب چندان محلی از اعراب نداشته باشد و این اصلاً درست نیست. حتماً باید روش‌هایمان را جدید کرده و با دانش روز آشنا باشیم و به اصل صحت و دقت به‌عنوان یکی از پایه‌ای‌ترین اصول روزنامه‌نگاری پایبند باشیم و به آن برگردیم. در روزنامه‌مان فیک نیوز (اخبار نادرست) نشر ندهیم و در دروازه‌بانی‌مان متفاوت‌تر از گذشته عمل کنیم. کسی از بیرون از رسانه به ما نگوید که چه چیزی در صفحه نخست باشد و چه در صفحه آخر برود. باید بدانیم مشکلات، دغدغه‌ها، نگاه و باور مردم چه چیزی است و بحث‌هایی که تحت عنوان نیازهای خبری متوجه مخاطب و رسانه است چیست؛ درنتیجه این فضا مهم‌تر از مجرای خبر است.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این سؤال که چه نظری در باب توقف انتشار کاغذی روزنامه‌ها دارد، خاطرنشان کرد: بحث من این است که مشکلات ما در عرصه روزنامه‌نگاری ایران، در این صد و هشتادوچند سالی که از عمر روزنامه‌نگاری در آن می‌گذرد (و اولین بار است که چنین اتفاقی در آن می‌افتد) فراتر از این چیزها است. من می‌گویم شاید بستر امروز خیلی مهم نباشد و اتمسفر مهم‌تر است. زمینه انتشار، قانون و مدیریت نشر مهم است، وگرنه در شرایط عادی کاملاً با این جریان مخالفم. نگاهم این است که فناوری‌های جدید نقش مقوم و تکمیل‌کننده دارند و نه نقش جایگزین؛ بنابراین چیزی جای روزنامه چاپی را نمی‌گیرد و نمی‌تواند بگیرد. من کاملاً مخالفم که روزنامه بسته شود ولی امروز در شرایط خاصی هستیم و فقط ما نیستیم که این کار را انجام می‌دهیم.
وی افزود: بسیاری از دیگر کشورها هم این کار را کرده‌اند. من می‌گویم در کنار این امر می‌توان درس‌های دیگری را هم در شرایط روزنامه‌نگاری در عصر کرونایی گرفت. اگر این سیاست را در پیش بگیریم بهتر است به‌جای این‌که روزنامه را کامل تعطیل کنیم و کاملاً به سمت انتشار در وب برویم، در تعداد صفحات کمتر با نهایت رعایت پروتکل‌های بهداشتی، کار را ادامه دهیم. روزنامه‌نگاران هم می‌توانند مانند بسیاری از مشاغلی که دایر هستند، سرکار باشند. وزارت خانه‌ها و نهادها و مؤسسات دولتی از روز شنبه با یک‌سوم نیرو سرکار رفتنذ. این‌که این کار درست است یا غلط و این‌که قرنطینه باید کامل باشد و ... بحث دیگری است، بحث من این است که می‌شود روزنامه‌ها هم با تعداد کمی نیرو یا با دورکاری به کارشان ادامه دهند.
روزنامه‌نگاری یک صنعت کاملاً تحول یافته است. رسانه را نمی‌شود از فناوری جدا کرد. درنتیجه می‌شد تعدادی صفحات اصلی روزنامه که به موضوعات داغ می‌پردازند را در تعدادی صفحات کوچک درآورد و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی چاپ کرد و بعد خیلی از مباحث مبسوط و مفصل‌تر را در قالب وب، اپلیکشین و فضای مجازی برد و به صورت پلتفرم‌های مختلف ارائه کرد.
روزنامه‌نگاری؛ مسئولیت اجتماعی دربحران
عبدالهی‌نژاد در توضیح راهکارهایی که به وسیله آن می‌شد از توقف انتشار کاغذی روزنامه‌ها جلوگیری کرد، بیان کرد: چون در جریان ریز تصمیم‌گیری در این حوزه نیستم، نمی‌توانم نظر دقیق بدهم. دوستان اعلام نکردند به چه دلیل این تصمیم گرفته‌شده و صرفاً گفته‌اند به‌منظور کاهش شیوع کرونا. ولی نظر من این است که می‌شد برای این‌که آن کورسوی امید وجود داشته باشد و نسیم روزنامه‌نگاری چاپی بوزد، هر روزنامه حداقل در چهار صفحه منتشر شود و بخشی از کار به صورت دورکاری باشد. مثلاً روزنامه‌ای در انگلیس در این ایام برای این که کمک‌کننده باشند (که درس بسیار خوبی است) روزنامه‌اش را بسیار امن بسته‌بندی کرده که جلدی دارد و با برداشتن آن روزنامه‌ای دارید که تمیز و عاری از ویروس است؛ و بعد چند صفحه سفید هم در این بسته‌بندی گذاشته و گفته است، چون دستمال‌کاغذی نایاب می‌شود یا شده است، از این صفحات سفید می‌توانید به‌عنوان دستمال‌کاغذی استفاده کنید.
اینجاست که روزنامه‌نگار خودش را با خلاقیتش مطرح می‌کند و نشان می‌دهد که روزنامه‌نگاری صرفاً یک حرفه نیست و در مواقع بحران یک مسئولیت اجتماعی است و همین خلاقیت و ابتکار عمل به‌ویژه در زمان بحران‌ها است که روزنامه‌نگاری را در دنیا پیش برده.وی افزود: پاک کردن صورت‌مسئله بسیار راحت‌تر هست. از این منظر می‌گویم می‌توانستیم فکر کنیم و به‌جای پاک‌کردن صورت‌مسئله، راه‌حل بهتری را در پیش بگیریم. فکر می‌کنم با یک بحران دامنه‌دار مواجه هستیم که امروز کرونا است که انشاالله زودتر رفع شود ولی ما مشکلات عدیده‌ای داریم؛ نه ما که بسیاری از کشورها در صنعت روزنامه‌نگاری و روزنامه داری با این بحران مواجه هستند.
سنگینی سایه سیاست باید از روی رسانه برداشته شود
این استاد روزنامه‌نگاری ادامه داد: بنابراین ما به‌عنوان کشوری با مشکلات خاص همچون تحریم، گرانی کاغذ، سرانه پایین مطالعه، سواد پایین رسانه‌ای و دیجیتال و روزنامه‌نگارانی که به این کار صرفاً به‌عنوان یک شغل نگاه می‌کنند و ... در این فضا نیازمند این هستیم که حتماً سناریو و برنامه داشته باشیم. قطعاً اگر این بحران سه تا چهار ماه ادامه یابد و این زمان روزنامه چاپی بیرون نیاید، ما اندک صدایی که از طریق این روزنامه و از مجرا و کانال چاپ داشته‌ایم را از دست می‌دهیم و بسیاری از گیشه‌ها خالی می‌شوند و شاید باید با گیشه داری خداحافظی کنیم. خیلی از افرادی که روزنامه در دست می‌گرفتند، بی‌پناه باقی می‌مانند و ممکن است این جریان پیامدهای روانی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی عدیده‌ای داشته باشد. بر این اساس حتماً دوستان این را به‌عنوان یک بحران مقطعی نگاه کرده‌اند و برای چند روز می‌خواهند این کار را انجام بدهند وگرنه این سیاستی نیست که بتواند طولانی‌مدت ادامه یابد.
وی افزود: فرض کنید کرونا یک سال در کشور بماند. چه اتفاقی می‌افتد؟ آیا روزنامه باید کاملاً تعطیل بماند؟ خیر. بر این اساس روزنامه‌نگاران، روزنامه داران و کسانی که صاحبان روزنامه‌نگاری در کشور هستند، باید بیایند و به مدل‌های جدید بیندیشند که یکی از آن‌ها تقویت بستر وب هست؛ چیزی که من چند سالی است آن را تدریس می‌کنم و به این نکته اعتقاددارم که ما در کشور در شرایطی هستیم که نسل اول شیکاگو تریبیون در سال ۱۹۹۲ در آن مانده بود و آن سلطه پی‌دی‌اف در فضای وب است؛ و غیرازاین نیست و تفاوت خاص دیگری هم از آن زمان تاکنون ایجاد نشده است. پس به این موضوع فکر کنیم. از این جلوتر سیاستمدار ما و کسی که بیرون نشسته است، باید فکر کند که سنگینی سایه سیاست باید از روی رسانه برداشته شود. آدم‌های حرفه‌ای وارد این کار شوند و نه هرکسی که پولی دارد یا از جایی سفارش می‌شود. به‌علاوه این‌که در این شرایط می‌شود با تعریف راهکارهایی مانند دورکاری و استفاده از فضای وب، استفاده از مصاحبه‌های اینترنتی یا ویدیو کنفرانس، همچنان که در دانشگاه‌ها بسیاری از کلاس‌ها و جلسات دفاع به‌صورت مجازی برگزار می‌شود، کار را ادامه داد و متوقف نشد.
اگر روزنامه با مصاحبه و گزارش زنده است، می‌شود این‌ها را با رعایت اصول حرفه‌ای خودش انجام داد و فرستاد؛ چاپخانه را امن کرد و بسته روزنامه را از منظر پروتکل‌های بهداشتی سالم کرد و روزنامه درآورد.
عبدالهی نژاد عنوان کرد: در نهایت، وقتی شرایط انتشار فراهم شد، ببینیم که حالا و در این وضعیت چه باید در این روزنامه بنویسیم و چه بگوییم؟ البته اگر قرار باشد بسیاری از چیزهایی که در فضای مجازی یا رسانه‌های جریان اصلی باز همان فیک نیوزها (اخبار جعلی و نادرست) باشد و اخبار نادرست را نشر بدهیم، همان بهتر است که روزنامه بسته شود و یا تلویزیون ما خاموش باشد».