سامانه‌های هشدار اولیه (۱) بیشتر در مورد خطر طوفان، سونامی یا فوران آتشفشان به کار رفته‌اند اما تاکنون به توسعه چنین سامانه‌هایی برای پیشگیری از همه‌گیری بیماری‌های عفونی توجه زیادی نشده‌است.
پایش، پیشگیری، تشخیص، مهار، پاسخ فوری و مناسب و درمان موثر بیماری یکی از ارکان تامین سلامت و امنیت جوامع و جزئی از پدافند غیرعامل است؛ چه این بیماری همانند ویروس کرونا تاثیر کشنده خود را بسرعت نشان‌دهد و چه اثر آن در قالب تهدیدهای غذایی یا آلودگی مواد اولیه خوراکی به مرور زمان روشن شود.
در سال ۲۰۰۱ آکادمی ملی علوم ایالات متحده سندی را با نام «تحت تاثیر آب و هوا: اقلیم، اکوسیستم‌ها و بیماری‌های مسری»(۲) منتشر کرد.
در این سند سامانه‌های هشدار اولیه، ابزار تشخیص و پیش‌بینی یک رویداد خطرناک قریب‌الوقوع تعریف شد که در مورد همه‌گیری بیماری‌های عفونی به مقامات بهداشتی و مردم کمک می‌کند موثرترین گزینه‌های پاسخ عملی را در کوتاه‌ترین زمان بیابند.
نویسندگان این سند پیشنهاد کردند سامانه‌های هشدار زودرس بیماری در مکان‌هایی پیش‌بینی شود که بیماری‌های عفونی در آنجا منتشر می‌شود.
بر اساس پیشنهاد آنها، سامانه هشدار اولیه بیماری مسری باید در قالب یک سیستم اطلاعاتی (۳) طراحی شود تا تصمیم‌گیری موسسه های ملی و محلی برای حفاظت از گروه‌های اجتماعی و افراد آسیب‌پذیر را تسهیل کند.
این سامانه اطلاعاتی نه فقط بر بهبود پایش و پیش‌بینی خطر بلکه بر افزایش هماهنگی بین طرف‌ها و نهادهای ذیربط تاثیرگذار است. برای نمونه سازمان‌های مدیریت ملی و محلی، نهادهای علمی- پژوهشی و کانال‌های ارتباط جمعی در این سامانه نقش‌های خود را بازی می کنند (۴).
اقدام‌های سازمان جهانی بهداشت (۵)
این پیشنهادها سرانجام در سازمان جهانی بهداشت به بار نشست. بر پایه تعریف این سازمان، سیستم‌های هشدار اولیه به سامانه‌های نظارت به‌موقعی اطلاق می‌شود که اطلاعاتی درباره بیماری‌های مستعد برای همه‌گیری جمع‌آوری می‌کنند تا بتوان مداخلات سریع بهداشت عمومی را صورت داد.
این سامانه برای نخستین بار از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴ میلادی در منطقه دارفور سودان برای شناسایی پاسخ و کنترل شیوع بیماری در اردوگاه های آوارگان به کار گرفته‌شد.
در سال ۲۰۰۲ سازمان جهانی بهداشت به کمک مرکز بیماری های واگیردار عراق رفت و داده‌های مربوط به بیماری انگلی لیشمانیاز احشایی (۶) (یا کالاآزار) را ثبت کرد.
طراحی سامانه هشدار اولیه در مراکش و مقدونیه (۲۰۰۳) دو اقدام بعدی سازمان جهانی بهداشت بود (۷).
پس از زلزله سال ۲۰۰۵ پاکستان، سامانه‌ای در این کشور راه‌اندازی شد و تا آغاز سال ۲۰۱۰ میلادی ۱۳۶۸ هشدار بروز بیماری را در پی بروز سیل و زلزله های بعدی یا تغییرات سیاسی داخلی منتشر کرد (۸).
سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۱۳ میلادی سامانه هشدار سریع الکترونیکی را با اولویت ۱۶ بیماری در یکصد مرکز بهداشتی چهار استان یمن اجرا کرد که در سال ۱۳۹۴ به دنبال حمله عربستان به این کشور و شیوع بیماری‌های بومی مانند مالاریا، تب دنگی و اسهال به سبب ویرانی سامانه‌های آبرسانی و کمبود امکانات بهداشت شمار آنها به ۴۰۸ و دو سال بعد به ۱۱۸۶ مرکز رسید (۹).
بتازگی نیز اتحادیه اروپا مجموعه‌ای از پژوهش‌های میان‌رشته‌ای را درباره راه اندازی یک سامانه هشدار اولیه بین‌المللی و یکپارچه برای شناسایی، مهار و کاهش همه‌گیری عفونت‌های گسترده آغاز کرده است (۱۰).
بر پایه یک پژوهش که اوایل سال ۲۰۱۸ میلادی اجرا و نتایج آن چند هفته پیش در «مجله اقتصاد سلامت اروپا» منتشر شد، ۳۱۴۰ شهروند ۱۸ تا ۶۵ سال در ۶ کشور اروپایی دانمارک، آلمان، مجارستان، ایتالیا، هلند و انگلیس اعلام کردند برای بهره‌مندی خانواده خود از خدمات یک سامانه هشدار اولیه بیماری حاضرند به طور متوسط ۲۱.۸ یورو بپردازند. این تمایل به پرداخت هزینه با میزان درآمد خانوار و خطرگریزی افراد رابطه مستقیم اما با سن شهروندان ارتباط معکوس داشت (۱۱).
به نظر می‌رسد اینک که یاغی‌گری ویروس کرونا مرز کشورها را درنوردیده و به قاره سبز رسیده است، ضرورت این سامانه هم برای دولت ها و هم مردم کشورهای مختلف ملموس‌تر شده باشد؛ در همین پیوند، سوییس که عضو اتحادیه اروپا نیست، هشتم بهمن ماه- پیش از ابتلای اروپاییان- پیوستن به این سامانه را برای پیشگیری از ویروس کرونا خواستار شده بود (۱۲).
فرجام سخن
افزایش ایمنی و سلامت شهروندان یکی از اهداف مهم حکومت ها است.
شیوع بیماری‌های عفونی مانند ابولا، سارس، آنفولانزای مرغی و سالمونلا در بیش از یک کشور و همچنین بحث‌های ناشی از افزایش یا کاهش برخی عناصر در مواد غذایی مانند آنچه در مورد محصولات تراریخته کشاورزی شاهدیم، تهدیدی فراملی محسوب می‌شود و لزوم چاره‌اندیشی گسترده‌تر را به کشورها دیکته می‌کند.
باید توجه داشت همه‌گیری یک بیماری عفونی ممکن است فقط به داخل یک کشور محدود نشود و مانند آنچه درباره ویروس کرونا رخ داد، پنج قاره جهان را درگیر کند.
در چنین شرایطی اجماع کشورهای مختلف برای راه‌اندازی سامانه هشدار فوری بیماری مسری یک ضرورت است.
حتی چنانچه نتوان این سامانه را در سطح بین‌المللی مستقر کرد می‌توان در ابعاد منطقه‌ای به آن دست یازید.
این ضرورت بویژه در منطقه غرب آسیا که با ناامنی، جنگ، درگیری های داخلی، اشغال سرزمینی و فشارهای سیاسی و اقتصادی علیه کشورهای مختلف عجین شده است، اهمیت بیشتری دارد.
شاید الزامی باشد جمهوری اسلامی ایران که به تایید سازمان جهانی بهداشت از پیشرفته‌ترین نظام‌های سلامت منطقه برخوردار است، در چارچوب یک راهبرد بلندمدت، پرچمدار شکل‌گیری این سامانه منطقه‌ای باشد.
اعلام پیاپی آمار و اطلاعات مربوط به بیماری در ایران نشان‌دهنده بخشی از قدرت نظام سلامت ما است؛ امری که نقطه ضعف بسیاری از کشورهای منطقه به شمار می‌رود.
دیر یا زود کشور ما در پی فداکاری‌های کادر درمانی، کوشش‌های مصلحان اجتماعی، برنامه‌ریزی‌های مدیریتی و صرف هزینه بسیار بر این بیماری چیره می‌شود اما تا زمانی که رشته انتقال این ویروس در کشورهای منطقه پاره نشده باشد، همچنان در معرض خطری بالقوه سرایت دوباره بیماری قرار دارد.
در صورت تشکیل این سامانه کشورها متعهد می‌شوند اطلاعات و آمار دقیق درباره بیماری‌هایی مانند کرونا را بسرعت بارگذاری کنند. از سوی دیگر، اعلام مهار بیماری یا ریشه‌کنی آن در هر کشور باید به تایید نهادهای نظارتی مانند سازمان جهانی بهداشت برسد.
فراموش نکنیم در صورت راه‌اندازی این سامانه و الزام کشورهای مختلف به ثبت دقیق اطلاعات خود در زمینه بیماری، هم دامنه جهانگیری کرونا محدودتر می‌شد و هم کشورهای گوناگون در زمینه پژوهش‌های پزشکی و بهداشتی به هم‌افزایی بیشتری برای مبارزه با ویروس دست می‌یافتند و با دسترسی راحت‌تر و زودتر به آخرین یافته‌ها، از دوباره‌کاری، فرصت‌سوزی و صرف هزینه‌های بیجا پرهیز می‌کردند.
.......................................................
منابع:
۱- Early Warning Systems
۲- Under the Weather: Climate, Ecosystems, and Infectious Disease
۳- Information System
۴- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK۲۲۲۲۴۱/
۵- World Health Organization (WHO)
۶- visceral leishmaniasis
۷- https://www.who.int/csr/labepidemiology/projects/earlywarnsystem/en/
۸- https://www.semanticscholar.org/paper/The-impact-of-the-disease-early-warning-system-in-Rahim-Kazi/d۹a۲f۶۴۲cbd۶۷fc۷۹۰۵ec۷۵۹۳۵۱۴۵۸۱۰b۷fc۵baf
۹- https://publichealth.jmir.org/۲۰۱۹/۴/e۱۴۲۹۵/
۱۰- https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/qanda_۲۰_۳۰۷
۱۱- https://link.springer.com/article/۱۰.۱۰۰۷/s۱۰۱۹۸-۰۲۰-۰۱۱۷۱-۲
۱۲- https://mobile.reuters.com/article/amp/idUSKBN۱ZR۲۴M