یوری الکسی‌یویچ گاگارین در ۱۲ آوریل ۱۹۶۱ میلادی موفق شد، مدار زمین را دور بزند و سپس کنار رود ولگا به زمین بنشیند. سازمان ملل متحد به همین مناسبت در ۲۰۱۱ میلادی ۱۲ آوریل را به عنوان روز فضانوردی انتخاب کرد. بنابراین با این اقدام مسیر فرستادن فضانورد به فضا باز و آرزوی دیرینه بشر برای فتح فضا محقق شد و پس از آنها افرادی به فضا سفر کردند. گاگارین فرصت نداشت تا زنده بماند و سال ۲۰۱۱ میلادی را ببیند و شاهد آن باشد که سازمان ملل نیز به اقدام او ارج نهاده اما به هر حال تاخیر در تعیین روز جهانی فضانوردی به این دلیل بود که آمریکایی ها مقاومت می کردند تا این روز که نماد موفقیت یک فضا نورد روس است در تقویم بین المللی ثبت شود.
تولد و خانواده
گاگارین در ۹ مارس ۱۹۳۴ میلادی در یکی از روستاهای روسیه متولد شد. پدرش کارگر و مادرش کشاورز بود. در خلال جنگ جهانی دوم، خانواده گاگارین نیز مانند بیشتر خانواده‌های روسی درد و رنج بسیاری را تحمل کردند، ۲ خواهر و برادر بزرگتر وی در ۱۹۴۳ میلادی به آلمان برده شدند و تنها پس از جنگ دوباره به وطن بازگشتند. علاقه گاگارین به فضا، ریشه در کودکی وی داشت و در دوران کودکی‌اش هواپیماهای مدل می‌ساخت و کتاب های ژول ورن را با علاقه مطالعه می‌کرد.
تحصیلات
وی در ۱۹۴۱ میلادی پا به مدرسه گذاشت اما حمله نازی‌ها باعث تعطیلی مدرسه شد و آلمان‌ها، منزل خانواده او را اشغال کردند. گاگارین و خانواده‌اش به اجبار یک زیر زمین برای خود ساختند و تا پایان جنگ در آنجا به سر بردند. آنها بعد از جنگ به شهر کوچک «گژانسک» مهاجرت کردند و در این شهر بود که او دوباره به مدرسه رفت.
گاگارین در ۱۹۵۵ میلادی پس از فارغ‌التحصیلی از هنرستان، به دانشکده نیروی هوایی اورنبورگ رفت تا پرواز با هواپیماهای نظامی را یاد بگیرد. وی در ۱۹۵۷ میلادی مدت کوتاهی پس از پرتاب «اسپوتنیک-۱» نخستین ماهواره جهان، با امتیازات بالا و دریافت مدرک خلبانی از این دانشکده فارغ‌التحصیل شد. علاقه شدید وی به خلبانی باعث شد که پس از پایان تحصیلات وارد مدرسه آموزش خلبانی ارنبرگ شود. یوری در همانجا با همسر آینده اش والنتینا گوریچوا آشنا شد و ازدواج کرد.
انتخاب برای سفر به فضا
گاگارین همزمان با بحث پرتاب یک فضانورد به فضا به عنوان یکی از گزینه ها انتخاب شده بود و می بایست با دیگران رقابت می کرد. به همین صورت هم تا روزهای پیش از پرواز، اعضای منتخب در گروه، مورد آزمایش‌های دشواری قرار گرفتند تا استقامت جسمی و روانی آنها محرز شود. ۱۷ مارس ۱۹۶۱ میلادی فضانوردان منتخب، تیم بزرگ پشتیبانی و گروهی از مقامات رسمی وارد پایگاه فضایی شدند. نگهبان ساختمان در محلی که ما امروز از آن با عنوان پایگاه پرتاب‌های فضایی بایکونور نام می بریم، سه خلبان جوان را که در سه اتاق جداگانه خوابیده بودند، بیدار کرد تا آماده شوند. تا روز قبل آن معلوم نبود کدام یک نخستین فضانورد جهان خواهند شد: گریگوی نلیوبف، یوری گاگارین و گرمان تیتف. این سه تن به عنوان نامزدهای نهایی انتخاب شده بودند و یکی از آنان باید نخستین فضانورد می‌بود تا اینکه در هشتم آوریل، یعنی تنها چند روز پیش از پرواز فضایی، یوری گاگارین به عنوان نامزد اصلی پرواز گزینش شد. نکته جالب در این باره اینکه، قد ۱۵۷ سانتی‌متری وی در انتخاب گاگارین به عنوان فضانورد موثر شد.
سفر به فضا
سرانجام صبح چهارشنبه ۱۲ آوریل ۱۹۶۱میلادی برابر با ۲۳ فروردین ۱۳۴۰ خورشیدی، یوری گاگارین از پایگاه فضایی بایکونور سوار بر موشک فضاپیمای «وستوک۱» شد و به عنوان نخستین انسان مرز فضا را گشود و قدم به دنیایی اسرارآمیز گذاشت.
در حالی که گاگارین سرنوشت و زندگی خود را به آن سپرده بود. اطلاعات دریافتی نشان داد، سفینه به مدار بلندتر با اوج ۳۲۷ (بجای مدار پیش بینی شده ۲۳۰ کیلومتر) قرار گرفت. اگر به هر دلیلی دستگاه ترمز کارش را به درستی انجام نمی‌داد، سفینه برای ۱۵-۲۰ شبانه روز در مدار می‌ماند و طبیعتاً فضانورد نمی‌توانست تا این مدت دوام بیاورد. تنها یک خوش اقبالی توانست گاگارین را به زمین برگرداند. به این صورت که بعد از قرار گرفتن در مدار، سفینه با حرکتی پیش بینی نشده به دور خود می‌چرخید زیرا عکس العمل ناشی از جدا شدن از طبقه نهایی موشک در نظر گرفته نشده بود. گاگارین باید نمودارهای دستگاه را ثبت می‌کرد در نوار ضبط و در دفترچه سفینه می‌نوشت. مداد در بی وزنی گم شد. نوار دستگاه ضبط صوت سفینه هم مدت‌ها قبل از بازگشت تمام شد و گاگارین با دست خود نوار آن را جابجا کرد و ضبط را ادامه داد. به این دلیل اطلاعات درباره بخشی از پرواز در نوار نیست.
سفینه وستک -۱، یک دور زمین را چرخید و ۱ ساعت و ۴۶ دقیقه در فضا بود. در زمان بازگشت سفینه دچار مشکل شد و نزدیک بود، گاگارین جانش را از دست بدهد. عملیات برای جدا شدن دستگاه فرودی و بخش موتوری موفقیت آمیز نبود. این کار با تأخیر ۱۰ دقیقه‌ای و به شکل غیرطبیعی صورت گرفت. پس از خاموشی موشک، ترمز دستگاه فرودی و مداری از هم جدا نشدند. کابل برق اتصالی بین ۲ بخش، قسمت مداری را به دنبال بخش فرودی می‌کشید. سرانجام حرارت بالای مرحله فرود، کابل را سوزاند و دستگاه فرودی را آزاد کرد. صندلی پرتابی در ارتفاع تقریباً هفت کیلومتر عمل کرد و سرانجام فرود در ناحیه روستای اسملوفکا در منطقه ساراتف در نزدیک ساحل ولگا بطور عادی انجام شد.
تبدیل شدن به چهره جهانی
گاگارین پس از این سفر تاریخی به چهره سرشناس جهان تبدیل شد و از اینجا بود که عصر سفرهای فضایی انسان با این پرواز آغاز شد. ضمن اینکه شوروی از این چهره استفاده‌های سیاسی بسیاری کرد. گاگارین به کشورهای گوناگون از جمله ایتالیا، چکسلواکی، انگلیس، آلمان، مجارستان، فرانسه، بلغارستان، غنا، کوبا، مکزیک، برزیل، نروژ، هند، مصر، لیبریا، کانادا و ژاپن سفر کرد و مورد استقبال رسمی مقامات و هوادارانش قرار گرفت. او در بسیاری از کشورها نشان‌های افتخار دریافت و از پیکره‌هایی که به افتخارش برپا شده بود، پرده‌برداری کرد. در انگلیس میهمان نخستین اتحادیه کارگری جهان بود و در پاریس خیابانی به نام وی نامگذاری شد.
مسوولیت های اداری و اجرایی
گاگارین در ۱۹۶۲ میلادی به عنوان معاونت شورای عالی اتحاد شوروی منصوب شد اما پس از مدتی به مرکز فضانوردی شوروی در «شهرک ستاره‌ها» بازگشت و به مدت هفت سال در گروهی کار کرد که هدفشان طراحی فضاپیماهایی با قابلیت استفاده مجدد بود. وی پس از مدتی به عنوان معاون مدیریت شهرک ستاره‌ها انتخاب شد و همزمان به تمریناتش به عنوان خلبان هواپیمای جنگنده ادامه داد.
درگذشت نابهنگام
اما گاگارین سرنوشت تلخی در انتظارش بود و درست هشت سال پس از سفر فضایی در یک سانحه هوایی در ۲۷ مارس ۱۹۶۸ میلادی هواپیمای میگ-۱۵ او و مربی پروازش در یک پرواز تمرینی دچار سانحه شد و سقوط کرد و هر ۲ سرنشین آن کشته شدند.
اما و اگرها درباره کشته شدن گاگارین
به نظر می آید از انتخاب گاگارین به عنوان نخستین انسان برای رفتن به فضا تا درگذشت نابهنگام او همراه با اما و اگرهای فراوانی بوده است. اینکه در حکومت شوروی از او به عنوان فرزند یک کارگر چه تبلیغاتی می شد، انجام داد تا درگذشت نابهنگام او. به همین دلیل هم شهرت و محبوبیت وی در دوره حکومت لئونید برژنف رهبر وقت شوروی سابق و مرگ نابهنگام این قهرمان ملی، منشأ شایعات زیادی شد و روزنامه مترو چاپ مسکو امروز در مقاله‌ای در خصوص مرگ گاگارین نوشت: یکی از فرضیات موجود این بود که وی به دستور لئونید برژنف به دلیل جرم نامشخص یا عدم وفاداری به حزب به قتل رسیده است.
در این مقاله آمده است: فرضیه دیگر این بود که گاگارین و ولادیمیر سرگین مربی خلبان که در پرواز آموزشی همراه وی بود به دلیل قرار داشتن در حالت غیر عادی دچار سانحه شدند، آلکساندر گلوشکو مورخ روس این فرضیه را رد و خاطرنشان کرد که در خون هیچیک از آنان آثاری از مواد یا الکل یافت نشد.
در گزارش کمیسیون تحقیقات مرگ گاگارین که در ۱۹۶۸ میلادی منتشر شد چند احتمال مطرح شد که ارتفاع پایین پرواز و برخورد جنگنده با پرنده از آن جمله بود. در همین حال شبکه دوم تلویزیون دولتی روسیه چند سال بعد اعلام کرد که هواپیمای یوری گاگارین بر اثر فرمان نادرست از مرکز ناوبری هوایی سقوط کرد.
همچنین رسانه های روسی خاطرنشان کردند که علت دیگر سقوط جنگنده میگ -۱۵ او. تی. ای، پرواز یک فروند هواپیمای سوخو-۱۵ در نزدیکی آن بود که باعث حرکت شدید هواپیمای حامل گاگارین شد. آلکسی لئونوف فضانورد روس که در کمیسیون تحقیقات مرگ گاگارین عضویت داشت، معتقد است که هواپیمای سوخو-۱۵ در فاصله ۱۰ تا ۱۵ متری در درون ابرها به هواپیمای گاگارین نزدیک شد آن را منحرف کرد و وی را به درون یک مسیر شدیداً مارپیچ عمیق با سرعت ۷۵۰ کیلومتر در ساعت فرستاد بر اثر این حادثه هواپیمای جنگنده میگ -۱۵ او. تی. ای، کنترل خود را از دست داد و سقوط کرد.