از زمان شروع بیماری کرونا، اقدمات مختلفی برای مبارزه با آن انجام شده که در پاره‌ای موارد می‌توان گفت این اقدامات اثربخش بوده و در مواردی دیگر نتیجه مطلوب را نداشته‌است. اما آنچه اهمیت دارد، تاثیر این ویروس بر ابعاد مختلف زندگی است. بطوریکه اغلب اقتصاددانان از تاثیر این ویروس بر میزان بیکاری، درآمد و اشتغال، روانشناسان از تاثیرات آن بر میزان استرس و تنش‌های روانی افراد و سیاستمدارن از تاثیرآن بر میزان مناسبات و روابط کشورها در سطح بین المللی پرداخته‌اند. در این میان بررسی تاثیرات اجتماعی این ویروس خالی از فایده نیست، زیرا بخش مهمی از مقابله با این ویروس به ادارک مردم از شرایط و رفتار اجتماعی آنها برمی‌گردد. چه بسا نحوه رفتار مردم در این شرایط می‌تواند به بحرانی‌تر شدن و یا حتی به بهبود اوضاع منجر شود.
بر این اساس به منظور پرداختن بیشتر به ابعاد اجتماعی مساله کرونا، پژوهشگر ایرنا با «سید احمد مرتضوی »، «جامعه شناس و استاد دانشگاه»، گفت‌وگویی ترتیب داده که مشروح آن در ذیل آورده شده است.
ابعاد اجتماعی کرونا چیست؟
بیماری کرونا حدود 2 ماه کمتر یا بیشترجامعه ما را درگیر کرده‌است. بیماری که هم مشابه داشته و هم نداشته. مشابه از این جهت که اتفاقاتی از این دست در طول تاریخ کم نبوده‌است. حدود 4000 سال پیش در بحث‌های مختلف و اسناد مشخص است که بشر همیشه با بیماری‌های واگیری مانند طاعون و وبا و دیگر بیماری‌ها برخورد داشته و برخورد خواهد داشت. جدا از این که این بیماری از کجا می‌آید، آیا یک سلاح بیولوژیکی است و یا یک پروژه است و افرادی آن را شکل می‌دهند و یا نه به صورت پروسه‌ای شکل می‌گیرد. در هر حال این امتحانی شد و امیدوارم با تمام کارکردهای منفی که دارد جامعه ما بتواند ر برابر اینگونه بیماری‌ها واکسینه شود و برنامه‌ریزی‌های بهتری انجام دهد.
به نظر من 5 بعد تحت تاثیر شدید کرونا است. یک بعد خانوادگی است. به این معنا که خانواده‌ها به شدت تحت تاثیر این ویروس بودند. اگرچه کرونا پایگاه‌های اجتماعی را نمی‌شناسد و به سراغ همه خانواده‌ها می‌رود اما تاثیرات آن به ویژه تاثیرات اقتصادی آن بر خانواده‌هایی که پایگاه اقتصادی ضعیفی دارند بیشتر است. هم سلامت آنها را بیشتر درگیر می‌کند و هم تاثیرات اقتصادی خود را بیشتر بر این خانواده‌ها می‌گذارد.
از جهتی در درون خانواده‌ها در کنار هم بودن هم کارکردهای منفی داشته و هم کارکردهای مثبت. کارکردهای منفی از این جهت که اختلافات خانوادگی را افزایش داده و دربرخی دیگر کارکردهای مثبت داشته و سبب شده خانواده‌ها بیش از پیش در کنار هم باشند. بیشتر با هم تعامل داشته و اختلافات آنها کمتر شود. در هر حال اینها کارکردهای منفی و مثبت کرونا هستند.
بعد دیگر، بعد اقتصادی است که به نظر من مهمترین تاثیراتی که کرونا داشته در حوزه اقتصاد است و خود همین اقتصاد سایر ابعاد را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد. بعد سوم بعد سیاسی است. ابعاد سیاسی چه در سیاست داخلی و چه در سیاست خارجی تاثیر پذیرفته است. ناخواسته بخشی از این بیماری چه بخواهیم و چه نخواهیم سیاسی شده‌است.
بعد دیگر، بعد آموزشی و تربیتی است و نهایتا بعد آخر بعد دینی است. این 5 بعد که به عنوان ابعاد اصلی شناخته می‌شوند تحت تاثیر این بیماری بودند.
رفتار مردم را در ارتباط با کرونا چگونه ارزیابی می‌کنید و دلایل این رفتارها چیست؟
در مورد مردم متاسفانه آنچنان که من فکر می‌کنم 60 به 40 رضایت است. کما آنکه 60 درصد از مردم با این مساله هماهنگ بودند و همکاری کردند و در حوزه فرهنگی خوب تلاش کردند و دیگران را تشویق کردند تا از سیاست‌های کلان کشور تبعیت کنند. بعضی وقت‌ها توصیه‌های کلان در کشور اجرا شد و در بعضی مواقع نشد.
باید توجه داشت که در برخی مواقع بحث‌های اقتصادی بحث‌های فرهنگی را تحت تاثیر قرار می‌دهند. کاسبی که بیش از مدتی نمی‌تواند در خانه بماند و به ناچار برای کار بیرون می‌رود، بنابراین در اینجا دیگر بحث فرهنگی کم رنگ‌تر می‌شود و بحث‌های اقتصادی اولویت پیدا می‌کند. در اینجا اقتصاد زیر بنا قرار می‌گیرد و فرهنگ روبنا. به هر حال رفتار مردم در رابطه با کرونا هم مناسب بود و هم نبود. هم جنبه‌های مثبت فراوان داشت و هم جنبه‌های منفی داشت. جنبه‌های مثبت زمانی بود که بسیاری از مردم به صورت خودجوش از جبهه اول سلامت یعنی از پزشکان و پرستاران حمایت می‌کردند و بعضی‌ها به کمک رفته بودند و برخی در خانه فعالیت می‌کردند. اما خب عده‌ای هم نمی‌دانند که ما روی یک کشتی هستیم. چه بسا کلا جامعه جهانی روی یک کشتی است. هر جا آسیبی ببیند جاهای دیگر هم آسیب می‌بیند. در اینجا با این بیماری، دهکده جهانی بیشتر معنا پیدا کرد. در جاهایی هم که هنوز این ویروس نفوذ نکرده‌است، نباید فکر کنند در امان هستند. بحث‌های دیگر هم به این شکل است. دنیا کوچک شده است و بحث روابط ایجاب می‌کند که در سطح جهان و در سطح یک جامعه مردم بیشتر احساس یک کلیت بودن کنند. جامعه یک کلیت و یک چیز است.
علل رفتاهای مردم را نمی‌توان تماما فرهنگی دانست. یک بخش از رفتارهای مردم به نبود آگاهی و نبود سرمایه اجتماعی برمی‌گردد. وقتی می‌گوییم سرمایه اجتماعی پایین است؛ یعنی اعتماد و آگاهی پایین است. یعنی مشارکت پایین است. یعنی این سه شاخص اصلی سرمایه اجتماعی پایین هستند.
راهکارهای اجتماعی مواجهه و غلبه بر کرونا چه هستند؟
آگاهی امری است که در دراز مدت به وقوع می‌پیوندد. در این زمینه رسانه‌ها و به خصوص رسانه ملی، مدارس در سطوح مختلف، مهد کودک‌ها و...نقش اساسی دارند. از این رو در زمینه آگاهی بخشی باید در آینده راهکار اجتماعی درازمدت دیده شود و سطحی نگری و کوتاه مدت دیدن صحیح نیست. باید کاری کرد تا اعتماد اجتماعی بین گروه‌های سیاسی و بین دولت و ملت و... بیشتر ایجاد شود. بخش زیادی از فعالیت رسانه‌ها منوط به این امر است که آیا آمار درست است یا خیر که این موارد همه محصول بی اعتمادی در جامعه هستند.
راهکارهای کوتاه مدت هم فعالیت‌هایی هستند که برخی از ارگان‌ها مانند پلیس‌ها انجام می‌دهند. برای مثال راه‌ها را می‌بندند که این کار صحیح نیست و در شان مردم هم نیست. اما به عنوان فعالیتی در کوتاه مدت در نظر گرفته می‌شوند.
پیامدهای پیش‌آمده به واسطه کرونا در کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت برای جامعه ایران چه خواهد بود؟
در مورد پیامدهای کرونا در کوتاه مدت باید به خانواده‌هایی که آسیب‌پذیر هستند، بیشتر توجه کرد. در میان مدت ممکن است به دلیل عملکرد ضعیف دولتمردان، دوباره تنش‌هایی بین دولت -ملت‌ها به وجود بیاید. در حالیکه اگر مدیران خوب عمل کنند ممکن است همگرایی بیشتری ایجاد شود.
در بلند مدت هم بحث‌های بسیاری خواهد داشت. مثل رابطه علم و دین و رابطه علم و فرهنگ و مسائلی از این دست. اما آنچه آشکار خواهد بود این است که افراد نباید فکر کنند حدود 4 یا 5 ماه که کرونا کشور را درگیر کرده آثارش هم 4 یا 5 ماه دیگر یا 4یا 5 سال دیگر طول می‌کشد. چه بسا ممکن است حتی دهه‌ها طول بکشد. اینکه دولت از کجا این هزینه‌ها را تامین می‌کند و با هر روز تعطیلی، جامعه میلیاردها تومان ضرر می‌کند، آثاری خواهد داشت که در بلند مدت آشکارتر می‌شود.
یکی دیگر از اثرات، اثرات روانشناختی هستند که در این زمینه باید نظر روانشناسان را پرسید. در هر حال ما جامعه را نظامی می‌بینیم که اگر در هر قسمت آن آسیبی وارد شود، سایر قسمت‌ها هم متاثر از آن خواهد بود. مواردی مثل کرونا مانند اتفاقاتی نظیر سیل و زلزله نیستند که تنها محدود به دوره‌ای باشند. چون با سیل و یا زلزله، مملکت تعطیل نمی‌شود. بنابراین بطور کلی باید در این زمینه جوانب اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را دید و برنامه‌ریزی‌های موثری در بلند مدت اندیشید.