در روزهای گذشته و پس از تعطیلی موقت و شروع به کار مجدد روزنامه‌های کاغذی، بار دیگر بحث و اظهارنظر در باب توان و جایگاه نشر الکترونیک در مطبوعات کشور، برجسته شده است. موافقان حرکت به سمت فضای وب و دیجیتالیزه شدن مطبوعات را روندی غیرقابل بحث می‌دانند و هر فرصتی را برای ورود به این عرصه مغتنم و قابل دفاع ارزیابی می‌کنند. از سوی دیگر برخی مخالفان علاوه بر مغایرت نشر الکترونیک با ماهیت و فلسفۀ نشر کاغذی، این زیرساخت‌ها را زیرساخت‌های قابل اتکا و اعتمادی نمی‌دانند.
نگاهی به تجربۀ جهانی و روزنامه‌های پرتیراژی همچون روزنامۀ ژاپنی یومیوری شیموبون، نشان از افزایش گسترۀ این روزنامه و دربرگرفتن مخاطبان مجازی دارد؛ چنانچه به رغم شمارگان بالا و حضور بالفعل مخاطبان نسخ کاغذی، چنین مطبوعاتی از جامعۀ هدف فضای وب و نسخ الکترونیک غافل نشده و قدرت خویش را در این عرصه نیز توسعه داده‌اند.
سوال اینجاست که روزنامه‌های ایرانی تا چه حد می‌توانند چنین فضایی را برای خویش ایجاد کنند؟ شرایط سخت‌افزاری و نرم‌افزاری برای حرکت در چنین مسیری تا چه میزان مهیاست؟ و اساسا چه مهارت‌هایی برای حرکت در چنین راهی نیاز است؟
روزنامه‌ها و روزهای کرونا
ولی‌الله شجاع‌پوریان مدیر مسئول روزنامه همدلی در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا در رابطه با احوال روزنامه‌ها در زمان حاضر بیان کرد: ویروس کرونا در بسیاری عرصه‌ها عامل تغییر و تحول بوده است؛ بسیاری مناسبات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی، ورزشی و سایر عرصه‌ها تحت تأثیر ویروس کرونا دچار تغییر و تحول جدی شده‌اند و مطبوعات و روزنامه‌ها هم از این قاعده مستثنا نیستند. روزنامه‌ها از این‌جهت که می‌توانند یک عامل جدی برای انتقال ویروس کرونا باشند، زود دچار چالش شدند و بسیاری مدیران مسئول، از چاپ روزنامه خودداری کردند. آن‌هم در شرایطی که در همان شرایط معمولی نیز روزنامه‌ها و رسانه‌های کاغذی با چالش‌ها و مشکلات متعددی مواجه بودند و بسیاری از آن‌ها یا تعطیل شده بودند یا در آستانه تعطیلی بودند.
وی افزود: در چنین شرایطی روزنامه‌ها باید خودشان را با شرایط جدید مطابقت می‌دادند، مثلاً یکی از روزنامه‌ها در اقدام ابتکاری همراه با روزنامه، یک عدد دستکش هم برای خواننده جانمایی کرده بود که در نوع خود جالب بود.
الزام حرکت به سمت دیجیتالی شدن از اقتضائات این شرایط است؛ به‌صورت خلاصه همچنان که بسیاری عرصه‌ها مجبور به سازگاری با شرایط کرونایی شده‌اند، روزنامه‌ها هم باید راه‌حل‌هایی پیدا کنند که با کمترین آسیب به دست مخاطبان برسند و خدا ناکرده عامل انتقال ویروس نباشند؛ اما در مورد نقش روزنامه‌ها در این روزها باید یک نکته را مدنظر قرار داد؛ در روزهایی که جامعه دچار کرونا شده، هرچند فضای مجازی در اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی درباره کرونا مفید بوده؛ جای خالی رسانه‌های معتبر مثل روزنامه‌ها محسوس بوده است.
این فعال رسانه‌ای در باب وظیفۀ مطبوعات در شرایط حاضر گفت: در این روزها شاهد انبوه مطالب، یادداشت‌ها و توصیه‌ها و نکات بهداشتی و پزشکی درباره کرونا هستیم که از فیلترهای نظارتی خاصی عبور نکرده‌اند و چه‌بسا بسیاری از آن‌ها در لوای دلسوزی و آگاهی‌بخشی به جامعه تزریق شده است، درحالی‌که اگر تدابیری اندیشیده می‌شد تا روزنامه‌ها در دسترس مردم قرار گیرد، قطعاً مطالب و نکات علمی و موثق‌تری در اختیار مردم قرار می‌گرفت و جامعه درگیر انباشت مطالب درست و غلط درباره کرونا نمی‌شد. روزنامه‌ها در چنین شرایطی باید علاوه بر تزریق آرامش و امید به جامعه، حساسیت‌ها و نکات ایمنی را انتقال و مطالب علمی، واقعی و کارشناسی شده را در اختیار مخاطبان قرار دهند.
ذهنیت و رویکرد مدیران در رابطه با رسانه، نیاز به تغییر دارد
شجاع‌پوریان در واکنش به این پرسش که آیا روزنامه‌های ما زیرساخت‌های لازم برای دیجیتالی شدن را دارند یا خیر، تصریح کرد: اگر منظور از دیجیتالی شدن، داشتن یک پایگاه اینترنتی و سایت ارائه فایل روزنامه به‌صورت پی‌دی‌اف باشد، تقریباً اکثر روزنامه‌ها این امکان را در اختیار دارند اما معنای دیجیتالی شدن روزنامه‌ها در عصر امروز رسانه، بسیار فراتر از داشتن یک سایت است که با توجه به پشتوانۀ مالی روزنامه‌ها قاعدتاً اکثر روزنامه از زیرساخت‌های لازم برخوردار نیستند؛ اما اگر قرار بر تداوم وضعیت شیوع همه‌گیری کرونا باشد، روزنامه‌ها چاره‌ای ندارند جز آنکه خودشان را با شرایط جدید به‌روز کنند و با کمک تسهیلات دولت و حاکمیت، شرایط لازم را برای ارائه اخبار و اطلاعات موثق و قابل‌اتکا آماده کنند.
درواقع دیجیتالی کردن روزنامه‌ها علاوه بر نیاز به امکانات و نیروی انسانی فعلی، مستلزم افزودن نیروی انسانی و زیرساخت‌های آی.تی (فناوری اطلاعات) است که آن‌هم روزنامه‌ها را متحمل هزینه می‌کند و در شرایطی که روزنامه‌ها از کمترین سود برخوردار هستند، تحقق این امر بدون کمک دولت و یارانه‌های دولتی به‌ویژه برای روزنامه‌های خصوصی سخت و ناممکن است.
این فعال رسانه‌ای در اشاره به اینکه چرا زیرساخت‌ها در حوزۀ نشر توسعه‌نیافته است، افزود: تمهید زیرساخت‌ها بیش از آنکه در راستای خواست و اراده یک روزنامه باشد، بستگی به رویکرد، نگاه مدیران و تصمیم گیران عرصه فناوری اطلاعات و رسانه دارد. متأسفانه روزنامه‌ها و همچنین مسئولان آی.تی در کشور ما به‌رغم پیشرفت‌های چشمگیر از بدو بروز در مواجهه با رویکردهای سنتی و سخت‌گیرانه یا در حاشیه بوده‌اند یا با رویکردهای امنیتی مواجه شده‌اند.
وی ادامه داد: هم فضای رسانه و هم فناوری اطلاعات و فضای مجازی از این آسیب در امان نبوده‌اند و نگاه‌های سلبی مانع جدی برای توسعه این دو حوزه بوده است، لذا اگر قرار بر آماده کردن زیرساخت‌هاست، ابتدا باید ذهنیت و رویکرد مدیران در رابطه با رسانه و فناوری اطلاعات و دیجیتال تغییر یابد، مادامی‌که نگاه‌های سنتی بر رسانه و فناوری اطلاعات حاکم باشد، روزنامه‌ها جرئت تغییرات جدی را به خود نمی‌دهند، زیرا شبیه آنچه در آبان سال گذشته اتفاق افتاد، ممکن است با تصمیم یک مدیرکل، فضای اینترنت از دسترس مردم خارج شود و هیچ‌کس پاسخگو نباشد. تصور کنید روزنامه‌ای که در چنین شرایطی هزینه کرده و محور فعالیت خود را بر اساس فضای وب قرار داده است، متحمل چه خساراتی می‌شود. لذا ابتدا ما نیاز به مدیرانی داریم که امنیت را بر مدیران روزنامه‌ها تزریق کنند که دستخوش تصمیمات آنی و هیجانی نمی‌شوند.
لزوم همکاری روزنامه‌نگاران تازه‌کار و باتجربه
مدیر مسئول روزنامل همدلی در پاسخ به این سوال که روزنامه‌نگاران در این فضا، چه مهارت‌هایی را باید بیاموزند یا توسعه دهند، خاطرنشان کرد: این روزها با دو جریان عمده در عرصه خبررسانی مواجه هستیم؛ دسته اول روزنامه‌نگاران قدیمی، تحصیل‌کرده و باتجربه که سال‌ها در این زمینه زحمت‌کشیده و مرحله‌به‌مرحله رشد کرده‌اند و ستون به ستون، صفحه به صفحه آموزش‌دیده‌اند، ارتقا پیداکرده‌اند و امروز حرفی برای گفتن دارند اما ممکن است تسلط و مهارت کافی در وب و دنیای دیجیتال نداشته باشند.
وی افزود: دسته دوم خبرنگاران و رسانه‌های نوظهوری هستند که اغلب تجربه، سواد، تخصص و دانش روزنامه‌نگاران قدیم را ندارند؛ اما چون تریبون‌های مجازی ساده‌تر و سهل الوصل‌تر در اختیار آن‌ها بوده است، خیلی زود خود را در کسوت اصحاب رسانه دیده‌اند و چون در این فضا دیده شده‌اند، ادعا هم دارند؛ اما متأسفانه غالب این عزیزان که چه‌بسا هزینه داده‌اند، وقت گذاشته‌اند و سختی‌کشیده‌اند، از آن بنیه و پایه تخصصی و مهارتی کافی در عرصه خبرنویسی و روزنامه‌نگاری برخوردار نیستند.
لذا هرچه این دو گروه به هم نزدیک‌تر شوند یعنی روزنامه‌نگاران متخصص خودشان را با دنیای دیجیتال نزدیک کنند یا اهالی وب و فضای مجازی به دنبال کسب مهارت و تخصص رسانه‌ای بروند درنهایت فضای رسانه شرایط بهتری پیدا خواهد کرد.
محدودیت‌های پوشش اخبار کرونا
شجاع‌پوریان در انتها و در اشاره به محدودیت‌های رسانه‌ای در پوشش اخبار کرونا، یادآور شد: بیماری کرونا که امروزه همه کشورهای جهان با آن مواجه هستند، شرایط خاص و پیچیده‌ای را برای همه کشورها ایجاد کرده است، این ایراد تنها بر کشور ما وارد نیست که آمارهای کرونا دچار ابهامات و تناقض‌های جدی با جامعه هستند، بلکه در همه کشورها، حکمرانان تلاش می‌کنند تا اخبار کرونا را کنترل کنند؛ چون می‌تواند بر بسیاری از عرصه‌ها و پدیده‌ها اثرگذار باشد،
در ایران هم ارائه اخبار کرونایی، همانند آنچه در چین، آمریکا، اروپا و سایر کشورها اتفاق می‌افتد با محدودیت‌های روبروست، اینکه چرا حاکمان به این سمت رفته‌اند، می‌تواند دلایل مختلف روانی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی داشته باشد.
وی گفت: با وجود این، تقریباً اخبار پیرامون کرونا در فضای رسانه‌ای کشور منتشر می‌شود و فضای واقعی جامعه خیلی با آنچه در رسانه‌ها توصیف می‌شود، فاصله ندارد. به عبارتی محدودیت‌ها در مورد انتشار اخبار کرونا مؤثر نبوده و در نهایت افکار عمومی از وضعیت کشور آگاه هستند که البته امیدواریم این فضا مدیریت و با عبور از دوران کرونا آرامش هم در فضای رسانه و هم در میان مردم حاکم شود.