در روزهایی که گذشت، روزنامه‌های چاپی نوسانی را در روند حرفه‌ای خویش پشت سر گذاردند که به گفتۀ اهالی رسانه و متخصصان خبر از شروع فعالیت مطبوعات در ایران بی‌سابقه بود دلیل آن هم چیزی نبود جز تعطیلی یک هفته‌ای روزنامه‌ها و نشریات کاغذی برای جلوگیری از شیوع گسترده بیماری کرونا. این تعطیلی البته حرف‌وحدیث‌ها و واکنش‌های متعددی را از سوی اهالی رسانه و فعالان حوزه روزنامه و روزنامه‌نگاری برانگیخت؛ واکنش‌هایی که بعضاً از این جریان استقبال کرده و حتی استمرار آن را حرکتی در راستای عمل در شرایط مقتضی و کاهش هزینه‌های روزنامه‌نگاری عنوان می‌کردند و از سوی دیگر واکنش‌هایی که حقیقتاً دل‌مشغولی و دل‌نگرانی‌های صاحب‌نظران را از باب بیکار شدن تولید و توزیع‌کنندگان روزنامه‌ها بازتاب می‌داد.
درنهایت دل‌مشغولی و دغدغه‌های روزنامه‌نگاران و مخالفان توقف چاپ کاغذی روزنامه‌ها به نتیجه رسید و روند چاپ کاغذی مطبوعات از ۲۳ فروردین از سر گرفته شد. روندی که مقرر شده است تا با رعایت کامل پروتکل‌های بهداشتی و توجه به توصیه‌های متخصصان سلامت، بار دیگر رسانه‌ها را همردۀ سایر مشاغلی که این روزها جریان دارند و به مردم خدمت رسانی می‌کنند، قرار دهد.
اما این پایان ماجرا نبود و در یک هفته‌ای که روزنامه‌ها در فضای برخط منتشر شدند، سوالات و چالش‌های بسیاری برجسته شد که نیاز به واکاوی و بررسی دارند. سوالاتی چون: چه تعداد از روزنامه‌های حال حاضر توان و قدرت حضور در فضای دیجیتال دارند؟ آیا کیفیت خبررسانی و فعالیت در فضای دیجیتال برای همه مطبوعات به یک اندازه است؟ آیا می‌توان فضاهای دیجیتال را توسعه داد و از اتفاقاتی که افتاد به عنوان تجربه‌ای برای گسترش حضور مطبوعات در فضای دیجیتال بهره برد؟ آیا حضور در فضای غیرمکتوب یک انتخاب است یا مسیری محتوم که باید قدم در آن نهاد؟
رسانه‌های معتبر باید اخبار را پالایش کنند
مهدی رحمانیان مدیر مسئول روزنامه شرق در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا در رابطه با اهمیت رسانه‌های معتبر در شرایط امروز، بیان کرد: امروز فضای گسترده‌ای که در عرصه تولید خبر (فضای مجازی، وب و...) و در نتیجه حجم انبوه خبر وجود دارد. به طور طبیعی مردم عادی آنچنان اشراف رسانه‌ای ندارند یا به تعبیری سواد رسانه‌ای آنان در این حد نیست که بتوانند از بین خبرها گزینش کنند و ناخواسته دچار نوعی سردرگمی می‌شوند که خود این موضوع می‌تواند همانند ویروسی چون کرونا، به روح و روان جامعه آسیب برساند.
وی افزود: در چنین شرایطی رسانه‌های رسمی، شناسنامه‌دار، شناخته‌شده و قابل‌اعتماد جامعه، می‌توانند مردم را از این سردرگمی بیرون بیاورند و پادتنی برای ویروس دوم یعنی ویروس حیرانی و سرگشتگی جامعه باشند. بنابراین حضور رسانه و ایفای نقش حقیقی‌شان در این دوره، این امکان را فراهم می‌کند که مردم بتوانند اخبار درست، صحیح و اطلاعات بهداشتی را دریافت کنند؛ به‌جای اینکه با حجم وسیعی از اطلاعات درست و نادرست و صحیح و ناصحیح مواجهه شوند.
رسانه‌هایی که در سال‌های گذشته امتحان خود را پس داده‌اند، می‌توانند در این زمان و عرصه، یاری‌رسان دولت باشند و از این رهگذر هم به مردم و هم دولت کمک کنند چراکه رسانه‌ها همواره نقش میانجی را داشته‌اند؛ بنابراین در این میان باید همه ما این مسئله را جدی بگیریم و کمک کنیم که از این شرایط بیرون بیاییم؛ چون این شرایط ماندگار نیست و بسته به زمانش همانند بسیاری از بیماری‌ها واگیری که در قرون گذشته بر بشر واردشده و دوره‌ای را داشته و تمام شده است، این هم دوره‌اش به اتمام می‌رسد.برای گذر از این دوران، حتماً باید این نکته را جدی بگیریم که این حجم وسیع از داده‌های درست و نادرست را به‌عنوان رسانه‌های شناخته‌شده پالایش کرده و آنچه که درست است را به مردم بدهیم. تا مردم دست‌کم در دریافت اطلاعات، دچار سردرگمی و حیرانی نشوند.
حرکت به سمت فضای دیجیتال، یک اجبار است و نه یک انتخاب
رحمانیان در اشاره به الزام حرکت روزنامه‌ها به سمت فضای دیجیتال، یادآور شد: روزنامه‌ها باید این کار را بکنند. این دیگر انتخاب نیست و یک اجبار است که اگر می‌خواهید در عرصه اطلاع‌رسانی حضورداشته باشید به تولید محتوا در عرصۀ دیجیتال مجبورید و اگر این کار را نکنید از عرصۀ اطلاع‌رسانی حذف خواهید شد. ما از قبل آمادگی نسبی برای این کار (کار دیجیتال) داشتیم ولی در ایام عید که از دوم فروردین کار را شروع کردیم، بسیار سریع توانستیم بر این فضا مسلط شده و روزنامه شرق را در ۴ صفحه دیجیتالی منتشر کنیم که بعد هم به ۸ صفحه افزایش یافت. امروز هم که دوباره نشر کاغذی را از سر گرفته‌ایم، باز روی همان پلتفرم کار می‌کنیم؛ یعنی اکثر همکاران ما کارشان را در خانه دنبال می‌کنند و تعداد اندکی در دفتر حضور دارند. حتی اگر امر دایر بر این شود که هیچ‌کس هم به دفتر کار نیاید، بازهم این امکان وجود دارد که ما کارهای روزنامه را به شکل دیجیتالی و مجازی انجام داده و مطالب را برای چاپ بفرستیم.
وی افزود: در باب این موضوع که چرا زیرساخت‌های نشر دیجیتال فراهم نشده است، دلایل متعددی وجود دارد و یکی از دلایل این است که پیش از این شرایط آن فراهم نشده بود؛ اما امروز زیرساخت‌ها را داریم و حرکت در این مسیر کار سخت و پیچیده‌ای نیست. پیش‌ازاین خبرگزاری‌ها و سایت‌ها در این فضا فعال بودند و به‌صورت آفلاین هم در فضای دیجیتال و در عرصه مجازی حضور داشتند و روزنامه‌ها هم به شکل پرینتی روی دکه‌ها می‌آمدند.
امروز که شرایط عوض‌شده و نیاز جدیدی احساس می‌شود، روزنامه‌ها هم به این سمت می‌روند کما اینکه خود ما این کار را بعد از عید شروع کردیم و برنامه‌ریزی می‌کنیم که به‌صورت مولتی‌مدیا فعال شویم که هم متن، هم تصویر و هم پادکست را تولید کنیم؛ البته جسته‌گریخته اینها را تولید کرده‌ایم اما برنامه‌مان این هست که به این تولید نظم و نسخ درست بدهیم که تکلیف مخاطب هم مشخص باشد؛ یعنی اگر علاقه‌مند به کتاب است بداند که در یک ساعت مشخصی در روز، پادکست کتاب شرق در دسترس است و می‌تواند به آن دست پیدا کند یا پادکست خبری شرق را گوش بدهد یا می‌تواند به تولیدات در هر حوزه‌ای که علاقه دارد (ویدئوهایی که شرق تولید می‌کند موضوعات سیاسی، فرهنگی، شعر و ادبیات، ورزش و ... را پوشش می‌دهند) دسترسی پیدا کند.
وی ادامه داد: تلاش می‌کنیم با امکانات موجود، فعالیت دیجیتال را انجام بدهیم. به‌صورت طبیعی اگر این کار جا بیفتد، می‌تواند درآمدزایی داشته باشد؛ چون امروز آگهی‌ها به سمت فضای دیجیتال منتقل شده است، می‌شود در آن زمینه آگهی گرفت و این هزینه‌ها را جبران کرد.
کار در عرصۀ دیجیتال پیچیده نیست
خبرنگار کارش را بلد است، گفت‌وگو می‌گیرد یا مصاحبه می‌کند و قبلاً هم که شکل آن پرینت (نسخه چاپی) بود همین بود و امروز هم با آموزشی اندک، می‌توانند تولید محتوایشان را تبدیل به ویدئو کنند. منتهی یک تدوینگر باید این ویدیو را تدوین کنند. این تدوینگر اینجا لازم است و هر رسانه قاعدتاً باید به این موضوعات اندیشیده باشد.رحمانیان در پاسخ به این سوال که روزنامه‌نگار باید مسلط به چه مهارت‌هایی برای کار در فضای دیجیتال باشد، تصریح کرد: کار در این عرصه یک آموزش نیاز دارد و خیلی پیچیده نیست؛ چون عمدۀ کسانی که در عرصه روزنامه‌نگاری کار می‌کنند، نیروهای جوانی هستند که به‌صورت خودکار با فضای دیجیتالی آشنا هستند. روزنامه‌نگاران عصر جدید با روزنامه‌نگاران سابق تفاوت‌هایی دارند که یکی، همین آشنایی با فضاهای جدید است. ضمن اینکه این خبرنگاران کلاً کارهایشان را خودشان انجام می‌دهند.
وی افزود: قبلاً روزنامه‌نگاران مطلب را دست‌نویس می‌کردند، برای حروف‌چینی می‌فرستادند و مراحلی طی می‌شد؛ اما امروز این اتفاقات حذف‌شده و هر روزنامه‌نگار کارهای خودش را انجام می‌دهد. بر اساس شکل جدید، هم زمانی که صرف می‌شود کوتاه شده و هم کیفیت کار بالاتر رفته است. درنتیجه نه اینکه مهارت لازم نیست بلکه بخشی از مهارت را خود روزنامه‌نگار دارد و بخشی هم با آموزشی اندک قابل حصول است.
شناسایی مخاطبان عرصۀ دیجیتال، گام مهم موفقیت در فضای غیرمکتوب
مدیرمسئول روزنامه شرق در تشریح مخاطب‌شناسی و کار با پلتفرم‌های نوین، خاطرنشان کرد: پیام‌رسان‌ها مخاطب خاص خودشان را دارند؛ مثلاً مخاطبان توییتر عمدتاً نخبه هستند یعنی این پیام‌رسان طیفی از مخاطبان را دربر می‌گیرد که از یک سطح دانش و بینش و آگاهی متفاوتی برخوردار هستند. اینستاگرام قدری عمومی‌تر است و تلگرام هم به شیوه‌ای دیگر مخاطب دارد. هرکدام از این پیام‌رسان‌ها فضای خاص خود را دارد و می‌شود متناسب با آن مخاطب‌ها، در این پلتفرم‌ها تولید محتوا و مطلب کرد و آن را عرضه نمود.
مثلاً می‌شود در اینستاگرام بیشتر اخباری که حوزه‌های هنر و آشپزی و ورزشی است را کار کرد؛ یا در توییتر خبرهایی که بیشتر وجه سیاسی و اجتماعی و اندیشه‌ای آن برجسته است را پوشش داد و در تلگرام که معجونی است که از همه حوزه‌ها، می‌شود ملغمه‌ای از تمامی اینها را داشت و هرکدام از پیام‌رسان‌ها به‌تناسب باری را حمل می‌کنند که باید دید رسانه چه مخاطبی دارد.
وی افزود: مثلاً روزنامه گاردین پیج آشپزی دارد و آنجا آموزش آشپزی می‌دهد؛ به‌صورت معمول اگر به آدمی که شنیده است گاردین یک روزنامه رسمی و جدی است این را بگویید، شاید برایش تعجب‌آور باشد اما این اتفاق افتاده است و رسانه‌ها دیگر نمی‌توانند تک‌بعدی باشند و باید به ابعاد مختلف فکر کرده و برای آن برنامه و تولید محتوا داشته باشند.
رحمانیان در انتها و در اشاره به محدودیت‌ها و باید و نبایدهای نشر اخبار کرونا، بیان کرد: انتشار اخبار کرونا محدودیت خاصی ندارند. رسانه‌ها همیشه خط قرمزهایی داشته‌اند و آن‌هم هنجارهای اجتماعی و مسائل امنیت ملی بوده است که اینجا هم باید رعایت شود.
وی افزود: در بحث انتشار اخبار کرونا نباید همه‌چیز سیاه دیده شود که مثلا این تعدادفوت کرده‌اند و یا مبتلا شدند چراکه در کنار اینها کسانی هستند که بهبودیافته‌اند و دولت توانسته است خدمات متعددی از تخت و اتاق آی.سی.یو و غیره را ارائه دهد یا امکاناتی را در حوزه بیمه و بانکداری و مالیات و ... ایجاد کرده است.
وی تاکید کرد: درنتیجه تلاش رسانه باید این باشد که حد وسط را از دست ندهد و نباید به هیچ سمتی افراط داشته باشد؛ نه به سمت همه‌چیز خوب است حرکت کند و نه اینکه همه‌چیز را سیاه ببیند. باید واقع‌بین باشیم تا بتوانیم این مرحله را مدیریت کرده و از آن عبور کنیم».