شیوع سریع ویروس کرونا و به دنبال آن خانه نشینی اجباری ، آرامش فکری خانواده‌ها را متلاطم کرده است. هرچه به تداوم این خانه نشینی و کمتر شدن فعالیت های اجتماعی اضافه می شود ، به همان نسبت تنش بین برخی از خانواده ها نیز شدت می گیرد ، به گونه ای که این افزایش تنش و کاهش تاب آوری در صورت مدیریت نشدن می تواند به بحران درماندگی و خارج شدن کنترل اوضاع از دست خانواده ها منجر شود.
با توجه به روند افزایش اختلافات خانوادگی ، طبق آمارها و گزارشات اعلام شده ، روان شناسان هشدار می دهند که این احتمال وجود دارد ؛ در دوران پساکرونا هم تنش بین اعضای خانواده بویژه والدین تداوم یابد که در این صورت هم ممکن است آسیب های اجتماعی متعددی از جمله کاهش روابط عاطفی، شکسته شدن مرزهای احترام بین اعضای خانواده، وسواس فکری ، افسردگی و در شدید ترین حالت حتی طلاق زن و شوره و فرار فرزندان از خانه بروز کند.
در اصطلاح علم روانشناسی به این حالت کاهش تاب آوری یا درماندگی گفته می شود به این معنا که ظرفیت برای مقاومت در برابر تنش ها سرریز شده و اختلافات و درگیری بروز می یابد.
خبرنگار ایرنا برای یافتن علت بی تابی در شرایط کرونایی خانواده ها و یافتن راه حلی برای افزایش تاب آوری با " لیدا شمس‌آذر " یکی از متخصصان روانشناسی بالینی مازندران گفت و گو کرده است که در زیر می خوانید: .
خبرنگار : چرا این روزها تاب‌آوری در میان اعضای خانواده‌ها کاهش یافته است ؟
روانشناس : ببینید برای اینکه به این سئوال پاسخ دهیم ، ابتدا باید شرایط خانواده ها را با یکدیگر بسنجیم. هیچ خانواده ای به صورت هم شکل و در شرایط یکسان وجود ندارد. پس هیچ علت واحدی برای سنجش تاب آوری یا کاهش آن را نمی توان متصور بود. بخصوص در ایران به دلیل گستردگی تفاوت میان خانواده ها و همچنین دخیل بودن متغیرهای متعدد در تاب آوری و واکنش به کنش دیگران ، باید دقت و وسواس بیشتری در آسیب شناسی داشت. متغیرهای اقتصادی ، آموزشی ، مهارتی ، آسیب های اجتماعی ، سرخوردگی ، عدم دستیابی به خواسته ها و تمایلات و افسردگی ناشی از این مسائل همواره بر شرایط تاب آوری تاثیر می گذارند.
در شرایط عادی معمولا تلاش ها به حل و فصل مشکلات پیش پا افتاده محدود می شود زیرا فرصت عمیق تر شدن تعارضات و آسیب پذیری از متغیرهای مختلف وجود ندارند. همچنین در شرایط عادی همان طور که از اسمش پیداست ، زندگی معنادارتر و دلچسب تر دنبال می شود و کمتر افراد به دنبال تنش هستند و یا سعی می کنند از این تنش ها فرار کنند تا روال عادی زندگی تحت تاثیر قرار نگیرد ، اما ویروس کرونا که منجر به خانه نشینی شده است ، خود به عنوان متغیر مستقل بر تمامی وجوه زندگی از جمله وجه ارتباط خانوادگی و روابط عاطفی و اجتماعی تاثیر گذاشته است. به طوری که منجر به از دست دادن معنای زندگی یا کاهش فرصت برای زندگی معنا دار شده است. اگر بخواهم به صورت واضح تر سئوال شما را پاسخ دهم باید بگویم که اکنون روابط خانوادگی در حالتی از درماندگی قرار دارد و به دلیل عدم وجود راه حل برای برون رفت از خطرکرونا ، اعضای خانواده این درماندگی را به تنش در روابط خود تبدیل می کنند.
خبرنگار : چه عوامل یا به گفته شما متغیری بر کاهش تاب‌آوری در خانه‌نشینی کرونایی اثر گذار بوده است؟
روانشناس : مولفه و متغییر های متعددی در اثر گذاری بر کاهش تاب آوری خانواده اثر گذاشته است، اما مهم ترین آنها مولفه اقتصادی و همچنین از نظر من بی اعتمادی گسترده است که بیشترین تاثیر را در درماندگی خانواده ها و کاهش تاب آوری داشته است. در باب مولفه اقتصادی تا کنون کارشناسان بسیاری نظر داده و تمامی جوانب آن بررسی شده است ، اما نکته مهمی که باید در مورد مولفه اقتصادی گفت این است که مشکلات مالی - اقتصادی بیش از این که بر سفره یا معیشت مردم اثر گذار باشد، بر احساس قدرت و تصمیم گیری آنها در مواجهه با یک بحران تاثیر دارد. به طور دقیق تر باید گفت که اکنون مشکلات اقتصادی باعث شده است ، درماندگی اعضای خانواده به خصوص والدین در مدیریت مسائل بشدت کاهش یابد که این وضعیت به شکل تنش خود را بروز می دهد.
اما در کنار مسائل اقتصادی ، انتشار اخبار ضد و نقیض ، اطلاعات ناکافی و ایجاد ابری از بی اعتمادی در میان افکار عمومی یا مردم به عنوان یک متغیر مستقل دیگر بر کاهش تاب آوری تاثیرگذاشته است. بی اعتمادی عمومی که ریشه در مشکلات اجتماعی پیش از کرونا داشته و اکنون با شیوع ویروس کرونا و عدم اطلاع رسانی صادقانه یا درست به اوج خود رسیده است ، هم باعث ترس از آینده شده و هم امید به زندگی را کاهش داده است.
شاید در حالت عادی نیز این ترس از آینده در همه وجود داشته باشد ، اما به دلیل سرگرمی مردم در فعالیت های روزمره و همچنین اشتغال به امورات زندگی کمتر به چشم می خورد ، در حالی که اکنون در شرایط قرنطینه خانگی یا همان خانه نشینی افراد یا اعضای خانواده زمان بیشتری را با این ترس سپری می کنند که بشدت تحمل کوچک ترین تعارضات را از آنها سلب می کند.
خبرنگار : این تنش‌ها و کاهش تاب‌آوری میان کدام یک از اعضای خانواده بیشتر است؟
روانشناس: مواردی که ما این روزها بیشتر با آنها برخورد می کنیم ، والدین هستند. البته کوکان و فرزندان نیز با کاهش تاب آوری مواجه هستند ، اما آنها نیز به واسطه والدین به این مشکل برخورد کردند. به طور کلی کودکان و نوجوانان و حتی جوانان به دلیل عدم شکل گیری مسئولیت های اجتماعی و فهم سطحی تر از پدیده های پیرامونی ، کمتر به کاهش تاب آوری برخورد می کنند و کمتر شروع کننده تنش ها و تعارضات هستند. شاید کودکان و نوجوانان این روزها نسبت به دور افتادگی از تحصیل یا جمع دوستان کمی ناراحت یا نگران باشند، اما گستردگی ابزار سرگرمی آنقدر برایشان زیاد است که براحتی می توان آنها را نسبت به خانه نشینی بی دردسر راضی کرد.
اما والدین به واسطه اصطکاک با رویدادها و مشکلات پیش آمده بیشتر در معرض آسیب پذیری و کاهش تاب آوری هستند. ذهن والدین دائما درگیر بررسی اتفاقات ، یافتن راه حل و همچنین واکنش نسبت به مسائل و مشکلات پیش آمده است و به همین ترتیب درماندگی بیشتر در والدین به چشم می خورد و به دیگر اعضای خانواده منتقل می شود.
خبرنگار: آیا کاهش تاب‌آوری قابل مدیریت است ؟
روانشناس: در مورد مدیریت تاب آوری و تحمل شرایط سخت باید گفت که لازمه این کار داشتن و کسب مهارت زندگی است و متاسفانه در جامعه ما کمتر بر روی مهارت زندگی کار شده است.در تعریف مهارت زندگی باید گفت که مهارت زندگی عبارت است از مجموعه‌ای از توانایی‌ها که زمینه سازگاری و رفتار مثبت و مفید را فراهم می‌آورند. یادگیری و کسب مهارت‌های زندگی فرد را در پیشگیری از رفتارهای خشونت‌آمیز ، تقویت اتکا به نفس ، افزایش مهارت‌های مقابله با فشارها و استرس‌ها ، برقراری روابط مثبت اجتماعی کمک می کند.
در شرایط فعلی خانه نشینی نیز داشتن مهارت زندگی می تواند در کاهش تنش خانواده ها و افزایش تاب آوری موثرباشد. البته نمی توان این مهارت ها را در کوتاه مدت آموخت و باید طی مراحل متعدد از زمان شکل گیری شخصیت فرد در دوران کودکی تا بزرگسالی آموخته و تمرین شود. اما در حال حاضر با برخی اقدامات چند وجهی برای کوتاه مدت می توان تاب آوری اعضای خانواده را افزایش داد. مثلا دولت می تواند با کمک های معیشتی ، تخفیف یا حذف اجاره بها ، تعویق در پرداخت اقساط و قبوض و دیگر رویکردهای حمایتی مالی ، پوششی از آرامش ذهنی برای خانواده ها ایجاد کند. همچینین حمایت مالی دولت در بازگرداندن حس اعتماد و امنیت بسیار موثر خواهد بود.
از طرف دیگر من برای جامعه روان شناسی نیز در شرایط فعلی رسالت و مسئولیت سنگینی قائل هستم. روان شناسان بر اساس رسالت خود باید به مردم نزدیک شوند وبا استفاده از ابزار ارتباط جمعی یا شخصی مردم را هدایت کنند. همراهی و راهنمایی روان شناسان و مشاوران خانواده می تواند در مدیریت شرایط کنونی کمک بزرگی باشد. نباید روان شناسان به بهانه کمبود امکانات ارتباطی از زیر بار این مسئولیت شانه خالی کنند ، زیرا ابزارهایی آسانی همچون موبایل گسترده ترین راه های ارتباطی را برای همه فراهم آورده است.
خبرنگار : در صورت عدم مدیریت کاهش تاب‌آوری، چه پیامدهایی درانتظار خانواده‌ها و جامعه خواهد بود؟
روانشناس: به همان تناسب تفاوت تاثیر گذاری متغییر ها بر تنش خانوادگی که پیش تر اشاره شد، پیامدها آن نیز متفاوت خواهد بود ، اما عمده تنش هایی که این روزها ایجاد می شود تاثیر بلند مدت نخواهند داشت. ممکن است در گرماگرم همین تنش های خانوادگی موضوعات و گفت و گوهایی رد و بدل شود که پیامدهای مخرب بلندمدت داشته باشد ؛ به این معنی که دوباره اعضای خانواده به آن مراجعه کرده یا در صدد تسویه حساب با یکدیگر به معنای ایجاد تعادل و موازنه باشند که ممکن است تنش ها را به فضای عمیقی سوق دهد.
اما به طور عمومی در پیامدهای کاهش تاب آوری می توان به ایجاد وسواس فکری ، افزایش اضطراب اجتماعی ، ترس از آینده ، از بین رفتن اعتماد اجتماعی و خانوادگی، بی ثباتی شخصیتی و همچنین بی احترامی اشاره کرد. بهترین راهکار برای مدیریت این وضعیت مراجعه هر چه سریع تر به مشاوران و روان شناسان یا حداقل راهنمایی گرفتن از آنها است. همچنین افرادی که در خانواده ها دارای نگاه آزادتر و منطقی تر هستند باید مدیریت تنش ها را بر عهده بگیرند و درصدد کنترل آن برآیند. در حال حاضر ما ناچار به تحمل شرایط کنونی و خانه نشینی هستیم و بهتر است که این تحمل با کمترین برخورد عاطفی و فیزیکی همراه باشد تا سلامت روانی خانواده به خطر نیفتد. در واقع تمرین احترام و سعی در کاهش دایره تمایلات یا پایین اوردن سطح تمایل به دستیابی می تواند در مدییریت تنش ها و افزایش تاب اوری کمک کند.