بعد از تاکید رهبر انقلاب اسلامی در پیام نیمه شعبان مبنی بر کمک مومنانه و رزمایش همدلی به اقشار آسیب دیده در جریان کرونا، یک میلیارد یورو از منابع صندوق توسعه ملی برای مقابله و مدیریت عوارض ناشی از شیوع این بیماری در نظر گرفته شد و استان‌ها نیز برای شناسایی افراد نیازمند و آسیب دیده دست به کار شدند.
در این میان برخی از تحلیل گران اجتماعی که به ۲ دسته تقسیم می‌شوند، کمک مومنانه را از بعد اعتماد عمومی، سرمایه اجتماعی و زیرساخت‌های فرهنگی مورد بررسی قرار می‌دهند.
دسته اول در محافل متعدد عنوان می‌کنند که کمک کردن به یکدیگر نیازمند اعتماد عمومی است و طی سالهای گذشته شاهد کمرنگ شدن آن بودیم که می‌تواند در تحقق رزمایش همدلانه و کمک مومنانه مانع ایجاد کند.
به گفته این تحلیلگران، سال ۹۸ و تا حدودی ۹۷ برای مردم ایران با دشواری و سختی فراوان همراه بود و جمهوری اسلامی نیز با تجربه حوادث متعدد نتوانست رضایت عمومی را آن چنان که باید به خود جلب کند، بنابراین صحبت از یک بسیج همگانی برای کمک به هم نوع فقط تا پایان بحران ادامه دارد و مردم مجددا باید پس از بحران با مشکلات دست و پنجه نرم کنند.
در مقابل این عده، دسته دوم معتقدند که رزمایش همدلی همواره وجود داشته و خیران و نیکوکاران در سخت ترین شرایط کشور مانند جنگ و حوادث مترقبه حامی مردم بوده و هستند و اکنون از این آزمون نیز سربلند بیرون می‌آیند.
برای بررسی و ارزیابی این موضوعات با چهار تن از جامعه شناسان و پژوهشگران مسائل اجتماعی در این خصوص مصاحبه کردیم:
وقتی می‌توان اقشار آسیب پذیر و کارگران را توانمند کرد، چرا باید آنها را در انتظار کمک مردمی گذاشت؟
محرمعلی وفاجو، فعال اجتماعی به خبرنگار ایرنا گفت: کمک مومنانه یعنی افراد با تمکن مالی، کاسبان، بازاریان، کارمندان دولت، متمولان اجتماعی و خلاصه تمام کسانی که امروز وضعیت بهتری دارند امروز به فکر مردم آسیب دیده باشند.
وی افزود: چرا وقتی می‌توان اقشار آسیب پذیر را توانمند کرد، باید به آنها کمک کنیم؟ به نظر من کمک کردن به افراد آسیب دیده نه تنها زودگذر و بی فایده است، بلکه باعث می‌شود تا جامعه همیشه به افرادی مثل خیران و نیکوکاران نیاز داشته باشد و زیرساخت‌های ناتوانی را در جامعه شکل دهد.
وفاجو، فعال اجتماعی: کمک کردن به افراد آسیب دیده نه تنها زودگذر و بی فایده است، بلکه باعث می‌شود تا جامعه همیشه به افرادی مثل خیران و نیکوکاران نیاز داشته باشد.
وفاجو به وضعیت کارگران اشاره کرد و گفت: در همین جریان بیماری کرونا، آن دسته از اقشاری که بیشتر از سایرین آسیب دیدند، کارگران بودند که کارخانجات آنها تعطیل شد و نوع روزمزدشان نیز در خانه ماند؛ اما ما در قبال آنها چه کردیم؟ وقتی نوبت به شورای عالی کار رسید و افزایش دستمزد کارگران روی میز قرار گرفت، به جای یک کار اساسی که تمام مشکلات پشت سر را به فراموشی بسپارند، کمترین میزان دستمزد را درنظر گرفتیم.
این فعال اجتماعی بیان داشت: کارگران و اقشار آسیب دیده اجتماعی بیشتر از آنکه نیازمند کمک مومنانه و در انتظار همدلی مردمی باشند، نیاز دارند که مورد توجه قرار گیرند و مسؤولان نظام صدای آنها را بشنوند.
وفاجو خاطرنشان کرد: اگرچه رهبر انقلاب با این بیانات ارزشمند تلنگری به برخی اقشار بی تفاوت زند که به فکر هم نوعان باشند، اما امروز لازم است که کارگر ابتدا برای گذر از بحران اقتصادی کرونا و سپس برای تحقق شعار سال بیش از پیش مورد توجه و حمایت واقع شود.
کرونا و کمک مومنانه، اجتماعی‌گری را جایگزین فردگرایی کرد
کارشناس مسائل اجتماعی به خبرنگار ایرنا گفت: شیوع بیماری کرونا در کشور و جهان ضربه‌ای بود که اگرچه اقتصاد و معیشت را به سختی انداخت، اما به واسطه آن موقعیت بسیار خوبی ایجاد شد تا افراد به مباحث فرهنگی و اجتماعی بیشتر توجه کنند.
سید بهروز موسوی افزود: در چند سال گذشته صاحب نظران به تقویت سرمایه‌های اجتماعی و نزدیکی بین دولت و ملت تاکید داشتند که این مهم بر اثر بیماری کرونا احیا شد و خیلی از پیوندهای قومی و قبیله‌ای مجددا به میان آمد؛ حتی در محل زندگی نیز خیلی افراد از حال و اوضاع همسایه خود خبر نداشتند و برایشان سلامتی اطرافیان مهم نبود، اما بیماری کرونا این اهمیت را در بین همه الزامی کرد.
وی تاکید کرد: افزایش تفکرات سرمایه‌داری در این دهه‌های اخیر سبب شده بود تا فردگرایی به اوج خود برسد، اما بیماری کرونا مجددا شعر بنی آدم اعضای یکدیگرند را تکرار کرد و اجتماعی بودن و جمع گرایی را مورد توجه قرار داد.
موسوی، کارشناس مسائل اجتماعی: افزایش تفکرات سرمایه‌داری در این دهه‌های اخیر سبب شده بود تا فردگرایی به اوج خود برسد، اما بیماری کرونا مجددا شعر بنی آدم اعضای یکدیگرند را تکرار کرد و اجتماعی بودن و جمع گرایی را مورد توجه قرار داد.
موسوی تصریح کرد: اقداماتی که از سوی عوامل نظامی، دولتی، خیران، سمن‌ها و گروه‌ها برای مقابله و پیشگیری با کرونا انجام شد، نوعی پدیده اجتماعی‌گری بود که اکنون کمک مومنانه می‌تواند به تثبیت آن در جامعه کمک کند؛ البته بسته‌های معیشتی که مردم کم و زیاد تامین می‌کنند، فضای کمک کردن را از حالت دولتی بودن خارج کرده و یک احساس همدلی در جامعه پدید آورده است.
این کارشناس مسائل اجتماعی خاطرنشان کرد: واقعیت این است که در همه جوامع وقتی یک نیروی متخاصم به وجود می‌آید، جناح‌های سیاسی چپ و راست اختلافات را کنار گذاشته و در کنار یکدیگر جبهه می‌گیرند، البته در جوامع سرمایه‌داری که موضوع وجدان و انسانیت چندان معنایی ندارد، این کمک‌ها فقط تا زمان پایان بحران باقی می‌ماند.
موسوی یادآور شد: کمک مومنانه به نوعی بیان کرد که در شرایط کنونی مهم نیست که مجلس و دولت چه می‌گویند، بلکه همه باید دست به دست هم داده و این معضل بیماری را از بین ببرند که به نظرم بیانات رهبری در این میان واقعا به جا و شیوا بود.
با درنظر گرفتن سوابق گذشته نباید انتظار رفتارهای ۱۰۰ درصد همدلانه داشته باشیم
جامعه شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی به خبرنگار ایرنا گفت: هر زمان که بحران‌های اجتماعی مانند جنگ، سیل، زلزله و یا به طور خلاصه مشکلی فراگیر در جامعه ایجاد شود، انسجام اجتماعی نیز افزایش می‌یابد، به طوری که تجربه نیز نشان داده که وحدت و انسجام مردم در جوامع جنگی بیشتر از جوامع بدون جنگ است.
الهام نظری افزود: در این شرایط که بیماری کرونا باعث درد مشترک بین انسان‌ها شده و همه نظاره گر یکدیگر هستند، خود به خود احساس همدلی شکل می‌گیرد، اما این که تا چه اندازه زیرساخت‌های لازم برای تحقق کمک مومنانه و رزمایش همدلی فراهم است، جای مناقشه دارد.
وی اضافه کرد: تا قبل از شیوع بیماری کرونا، مشکل اصلی و همه گیر جامعه ما بیکاری، تورم و گرانی کالا بود و نباید الان خیلی انتظار داشت که جامعه متوسط ما بتواند رفتارهای ۱۰۰ درصد همدلانه از خودش نشان دهد، چون زیرساخت چنین رفتارهایی نه از پیش تعیین شده و نه مورد توجه قرار گرفته است.
نظری، پژوهشگر مسائل اجتماعی: پژوهشی در سالهای اخیر نشان داد که وضعیت اعتماد عمومی ایران در درجه پایینی قرار گرفته و نیازمند تقویت است.
نظری میزان اعتماد عمومی در جامعه را با سرمایه اجتماعی برابر دانست و گفت: هر اندازه که اعتماد عمومی در جامعه افزایش یابد، میزان سرمایه‌های اجتماعی آن جامعه نیز بالاست؛ در همین رابطه پژوهشی در سالهای اخیر نشان داد که وضعیت اعتماد عمومی ایران در درجه پایینی قرار گرفته و نیازمند تقویت است.
این جامعه شناس دلیل پایین بودن اعتماد عمومی در جامعه را رفتارهای متفاوت بین مردم و مسؤولان عنوان کرد.
نظری تاکید کرد: موضوعی که باید اولویت جامعه امروزی قرار گیرد، از بین رفتن سخنان متناقض و بدبینی به مسؤولان نظام است، در خیلی از محافل هنوز عده‌ای هستند که تصور می‌کنند اخبار منتشر شده همه کذب است و رفتار دولتمردان متفاوت از صحبت‌های آنهاست، بالاخره یک روز باید به این سمت حرکت کنیم که شفافیت خبری و اطلاع رسانی در دستور کار قرار گیرد و از چنین برداشت‌هایی دور شویم.
این پژوهشگر مسائل اجتماعی خاطرنشان کرد: کمک مومنانه بدون تقویت اعتماد عمومی عمر کوتاهی خواهد داشت که در این رابطه باید سیاستگذاری اجتماعی کلانی صورت پذیرد.
کمک کردن ریشه در تاریخ ایرانیان دارد؛ بسترهای کمک کردن در جامعه فراهم است
جامعه شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی به خبرنگار ایرنا گفت: ایرانی‌ها در طول تاریخ از نظر کمک‌های دسته جمعی دارای سابقه درخشانی هستند، چون ایران از ابتدا به شکل پهناور و گسترده مورد حمکرانی متمرکز و اقتدارگرایانه قرار داشت و هرگز این امکان فراهم نبود که دولت‌ها یا پادشاهان بتوانند مستقیم اقدامات خودشان را انجام دهند.
کریم تفضلی افزود: بعد از ورود اسلام به ایران و فرهنگ کمک به هم نوع و همسایه ، جمعیتی به نام فتیان شکل گرفت که بر اساس آن فتوت و جوانمردی در صنوف مختلف ظهور یافت که به دنبال آن مراسم گلریزان و کمک به همنوع هنوز هم در جامعه ورزشکاران قدیمی مانند زورخانه‌ها رواج دارد.
وی اضافه کرد: داستان‌هایی مانند سمک عیار، داش آکل از صادق هدایت و خیلی از مضامین و عرفان‌های سنتی در ایران، به کمک هم نوع تاکید داشته نشان می‌دهند که اهمیت به یکدیگر از ابتدا در تاریخ ایران پررنگ است.
تفضلی بیان داشت: به باور برخی جامعه شناسان، پدیده انقلاب اسلامی نیز خود یک حرکت اجتماعی و کمک به کسانی بود که همه در یک طبقه بودند، حتی پس از آن در دوران هشت سال دفاع مقدس، شاهد سرریز شدن کمک‌های مردمی به جبهه‌ها بودیم؛ رفته رفته در دهه ۶۰ و ۷۰ و در بحران‌های متعدد سیل و زلزله کمک‌های مردمی و خیرخواهانه زمانی که حتی پویش‌های مجازی وجود نداشت، بسیار پررنگ خودنمایی می‌کرد.
تفضلی، جامعه شناس: اگرچه بابت بیماری کرونا به کمک مومنانه و رزمایش همدلی مردم نیاز داریم، اما این اقدامات تا زمانی ارزش دارد که همیشه و مستمر برای رفاه حال نیازمندان ادامه یابد.
این جامعه شناس در مورد مشکل از بین رفتن بخشی از اعتماد عمومی در جامعه گفت: در این سالهای اخیر نبود سیستمی واحد برای ارتباط گیری با مردم و استفاده نکردن از ظرفیت‌های خودجوش اجتماعی سبب شد تا مردم بین خود و دولت به معنای عام فاصله و تبعیض را احساس کنند؛ حتی شنیدن اخباری مثل فساد اقتصادی برخی مسؤولان، ابهاماتی مبنی بر اینکه آیا کمک‌ها به دست نیازمندان می‌رسد یا خیر، هرگز مورد بررسی و آسیب شناسی جامعه شناختی قرار نگرفت.
تفضلی بر دوری از برخوردهای دوگانه با مردم تاکید کرد و گفت: امروز اگرچه بابت بیماری کرونا به کمک مومنانه و رزمایش همدلی مردم نیاز داریم، اما این اقدامات تا زمانی ارزش دارد که همیشه و مستمر برای رفاه حال نیازمندان ادامه یابد و فقط اینگونه نباشد که در هنگام بحران، تظاهرات و جمع آوری رای به سراغ مردم برویم.
وی با بیان اینکه همواره بسترهای کمک کردن در جامعه فراهم بوده و هست، اظهار داشت: چندی پیش پیرمرد دستفروشی اعلام کرد که به حدی از نظر توانایی مالی ضعیف شده که قادر نیست برای دخترش پنیر بخرد، بلافاصله پس از اظهارات این فرد، ۵۰۰ میلیون تومان کمک‌های مردمی برای وی جمع آوری شد و نشان داد که شرایط کمک کردن تا چه اندازه در جامعه مهیا است.
این پژوهشگر مسائل اجتماعی از یکپارچه کردن شماره حساب‌ها برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی انتقاد کرد و گفت: اینکه بگوییم کمک‌ها فقط باید از فلان نهاد انجام شود و دیگر گروه‌ها نباید به عرصه کمک رسانی وارد شوند، جزء کمرنگ کردن اعتماد عمومی حاصل دیگری ندارد و همه سازمان‌های مردم نهاد باید با گرایش‌های مختلف به صورت خودجوش مشارکت کنند.
نیم نگاه: به گفته جامعه شناسان و فعالان اجتماعی برای کمک مومنانه باید ابتدا سیر خطی اعتماد عمومی، تقویت سرمایه اجتماعی و سرانجام کمک‌های مردمی را مورد توجه قرار داد که این روند مورد غفلت قرار گرفته است.
به عقیده مصاحبه شوندگان، اعتماد عمومی گوهر فراموش شده‌ای است که جامعه به واسطه آن می‌تواند از پس همه مشکلات خارج شود و نباید فقط در موارد بحرانی و خاص مورد توجه قرار گیرد.