از آنجا که در این شرایط بحرانی، رویکردهای سنتی تأمین مالی جوابگوی معضلات مالی کسبوکارها نمیباشند، در این گزارش تلاش شده است روش‌های تأمین مالی نوآورانه و مؤثری که میتوان در مواجهه با بحران اقتصادی پیشرو از آنها بهره برد، بررسی و تحلیل شوند. یافتهها بیانگر آن است که استفاده از نوآوری در تأمین مالی با روش‌های بریکلاژ و استفاده از تکنیکهای عملیاتی تأمین مالی خودراه‌انداز و نیز روش‌های نوین و تأمین مالی جایگزین از جمله تأمین مالی جمعی که یکی از جذاب‌ترین روش‌ها برای تأمین مالی ایده‌های جدید، کسب‌وکارهای کوچک و همچنین یکی از امیدوارکننده‌ترین ابزارها برای تسهیل نوآوری و حرکت در جهت رشد اقتصادی است، بسیار کارا و مؤثر بوده و مزیت‌های غیرقابل انکاری نسبت به روش‌های سنتی دارند. علاوه برآن، امروزه، فناوری بلاکچین انقلابی جدید در دنیای کسب‌وکار را رقم زده و در این راستا دنیای مالی و سرمایه‌گذاری نیز دستخوش تغییرات فزایندهای شده است و پارادایمها تغییر کردهاند؛ وقتی پارادایمها تغییر می‌کنند، فرایندها نیز باید هم‌راستا با آنها تغییر کنند. بنابراین، در گزارش پیشرو سعی شده است جدیدترین روش‌های تأمین مالی کسبوکارها در اقتصاد توکنی نیز مورد تحلیل قرار بگیرند. در انتها نیز توصیههای سیاستی تأمین مالی در سطح کلان (در افقهای زمانی کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت) و نیز در سطح کسب‌وکار بیان شدهاند.
۱. مقدمه
در شرایطی که کسبوکارها در تمامی دنیا تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا قرار گرفتهاند، عدم اطمینان به شدت بالا رفته و بسیاری از کسبوکارها دچار معضلات اساسی هستند، بدون تردید کسب‌وکارهای کوچک و متوسط و نیز استارتآپها با توجه به آسیبپذیری بالاتری که دارند، بیش از دیگر کسبوکارها دچار بحران خواهند شد.
بدون تردید، کسب وکارها برای راهاندازی، پایداری، رشد و موفقیت به منابع مالی نیاز دارند. این در حالیست که تأمین مالی برای توسعه ایده‌های نوآورانه همواره یکی از موانع بزرگ بر سر راه صاحبان این ایده‌ها و کارآفرینان بوده و جذب سرمایه از منابع بیرونی برای کسب‌وکارهای نوپا کار دشواری به حساب می‌آید. در ایران نیز بر اساس گزارش‌های پایش محیط کسب‌وکار، عاملی که عمدتاً بیشترین تأثیر منفی را در وضعیت محیط کسب‌وکار کشور به خود اختصاص داده است، مسأله دسترسی به منابع مالی گزارش شده است. گزارش‌های بین‌المللی نیز حاکی از وضعیت نامناسب کشور ایران در شاخص دسترسی به منابع مالی است. این معضل در شرایط فعلی اقتصاد ایران که با تکانههای تحریم‌ها و شیوع کووید-۱۹ درگیر است اهمیت مضاعفی داشته و نیازمند برنامه مدونی است که در گزارش پیشرو سعی شده است راهحلهای کاربردی و اثربخشی که می‌تواند در زمینه تأمین مالی کسبوکارها در شرایط بحرانی فعلی استفاده شود، پیشنهاد شوند.
۲. تأثیر کووید-۱۹ بر جذب سرمایه استارتآپها
به منظور بررسی و تحلیل تأثیر بحران کووید-۱۹ بر تأمین مالی استارتآپها در سراسر دنیا، در نمودارهای ذیل فعالیت‌های جذب سرمایه انجام شده از ابتدای سال ۲۰۱۸ تا مارچ ۲۰۲۰ ارائه شده است. شیوع بیماری کرونا منجر به افت شدید بازارهای مالی جهانی شده است. تأمین مالی استارتآپها نیز به تبع آن ضربه خورده است. جذب سرمایه در بازار سهام خصوصی[۱] در فصل اول سال ۲۰۲۰، ۷۷ میلیارد دلار بوده که در مقایسه با فصل چهارم سال ۲۰۱۹ چیزی حدود ۱۶ درصد و در مقایسه با فصل اول سال ۲۰۱۹ حدود ۱۲درصد کاهش یافته است. در نمودار ۱ تأثیر شیوع کرونا بر جذب سرمایه در بازار سهام خصوصی (در کل دنیا) ارائه شده است.
کاهش سه ماهه اول ۲۰۲۰، دومین کاهش شدید فصلی طی ۱۰ سال گذشته است، دومین نسبت به کاهش ۳۶ درصدی در سه ماهه سوم سال ۲۰۱۲. اما، این کاهش در قاره آسیا مشهودتر است چرا که کاهش در جذب سرمایه در بازار سهام خصوصی در سه ماهه اول ۲۰۲۰، ۳۵ درصد کمتر از سه ماهه چهارم ۲۰۱۹ بوده است. نمودار ۲ را ملاحظه نمایید.
به طور مشابه، حجم معادلات در سطح جهان کاهش داشته است اما بازهم در آسیا این کاهش شدیدتر بوده است. کاهش حجم معاملات جهانی ۲۰ درصد است اما برای آسیا کاهش ۴۰ درصدی حجم معاملات در این بازه زمانی مشاهده می‌شود (نمودار ۳).
۳. تحلیل و آسیب شناسی وضعیت تأمین مالی کسبوکارها در شرایط پیش از کووید-۱۹
نظام مالی ایران دارای ویژگی‌هایی است که آن را از نظام‌های مالی سایر کشورها متمایز می‌نماید. ساختار و شرایط مالی کشور ایران حاکی از اهمیت بالای مؤسسات دولتی با محوریت بانکهاست. نظام تأمین مالی ایران بانک محور است به این معنا که عمده بار تأمین مالی فعالیت‌های اقتصادی بر روی نظام بانکی است. از طرفی نظام بانکی کشور عموماً دولتی است. با عنایت به ماهیت فعالیت‌های کارآفرینی (نداشتن تاریخچه فعالیت‌های قبلی، عدم اطمینان بالا، میزان بالای عدم تقارن اطلاعات و عدم دارا بودن وثیقه با توجه به آنکه عمده داراییهای کارآفرینان از جنس داراییهای نامشهود است) نظام بانکی ایران توانایی و تخصص تأمین مالی کارآفرینی را ندارد و نهادهای مالی نوین، باید متناسب با آن رشد و توسعه یابند. بازارها و ابزارهای مالی در ایران توسعه یافته محسوب نمیشود، به طوری که بر اساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد (۲۰۱۹) رتبه ایران در شاخص سیستم مالی در میان ۱۴۱ کشور دنیا ۱۲۳ بوده است. در این میان، شاخص‌های تأمین مالی کسب‌وکارهای کوچک ومتوسط و دسترسی به سرمایه‌گذاری خطرپذیر[۲] به ترتیب دارای رتبه ۱۲۶ و ۱۲۱ است (جدول۱).
گزارش دیده‌بان جهانی کارآفرینی[۳] نیز حاکی از موقعیت نامناسب ایران از بعد مالی در میان کشورهای عضو است. بررسی وضعیت سرمایه‌گذاری غیررسمی در ایران نسبت به سایر کشورهای عضو دیده‌بان جهانی کارآفرینی به خوبی بیانگر این موقعیت است. نمودارهای ۴ و ۵ به ترتیب سرمایه‌گذاری غیررسمی (درصد جمعیت بزرگسال (۶۴-۱۸ ساله) که در کسب‌وکار فرد دیگری سرمایه‌گذاری کردهاند) و نیز میانه مبلغ سرمایه‌گذاری شده توسط این افراد را در بین کشورهای عضو در آخرین گزارش دیده‌بان جهانی کارآفرینی (۲۰۱۹) نشان میدهند.
بزرگترین سهم در زمینه تأمین مالی کارآفرینی در ایران را صندوقهایی بر عهده دارند که عموماً در مشارکت بخش دولتی با بخش خصوصی ایجاد شده و مشغول به کارند. صندوق‌های پژوهش و فناوری موضوع ماده ۱۰۰ قانون برنامه سوم مهمترین این نهادها هستند. این صندوق‌ها بر مبنای موضوع اساسنامه‌ای می‌توانند نسبت به پرداخت وام، مشارکت خطرپذیر و یا صدور ضمانت نامه برای شرکت‌های فناور اقدام نمایند. این خدمات شامل انواع وام، سرمایه‌گذاری خطرپذیر، صدور ضمانتنامه و خدمات شتاب‌دهی بوده است.
با توجه به آنکه یکی از مهمترین نهادهای مالی تخصصی در حوزه تأمین مالی کارآفرینی، سرمایه‌گذاری خطرپذیر میباشد؛ با این حال با وجود تمامی اقدامات و سیاستهای دولت، حجم سرمایه‌گذاری خطرپذیر در کشور قابل مقایسه با حجم سرمایهگذاریهای خطرپذیر در کشورهای توسعهیافته نیست. متأسفانه عملکرد این مراکز و صندوق‌ها نشان می‌دهد که فعالیت آنها با الزامات تأمین مالی طرحهای کارآفرینانه هم‌خوانی نداشته و به سبب ماهیت دولتی خود، اصولاً زمینه قانونی و بسترهای لازم برای ورود اثربخش به عرصه سرمایه‌گذاری خطر پذیر را ندارند.
در خصوص حمایتهای ضمانت نیز باید گفت اگرچه عمده خدمات ضمانت مورد نیاز کسب‌وکارهای نوآور و فناور توسط صندوق‌های پژوهش و فناوری تأمین می‌شود، با این حال در ایران صندوق‌های تخصصی ضمانت (مانند صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری صنایع کوچک، صندوق ضمانت صادرات، صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری تعاون و صندوق بیمه سرمایه‌گذاری فعالیت‌های معدنی) نیز وجود دارند که در ارائه خدمات چندان موفق عمل نکرده اند.
در تحلیل عملکرد صندوق‌های ضمانت متأسفانه از آنجا که عمده صندوق‌های ضمانت اعتبار در کشور دولتی هستند، این صندوق‌ها نتوانسته‌اند به صورت بهینه و اثربخش متناسب با سرمایه خود نسبت به رفع نیاز نقدینگی و تأمین مالی کسب‌وکارهای کوچک و متوسط عمل نمایند.
۴. بررسی روش‌های قابل استفاده به منظور تأمین مالی کسبوکارها در شرایط بحران کووید-۱۹
کارآفرینان برای تأمین منابع مالی با موانعی مواجه هستند که به نوبه خود موجب عدم توفیق در راهاندازی، رشد و توسعه کسب‌وکار آنها خواهد شد. نداشتن تاریخچه فعالیت‌های قبلی و ریسکهای موجود در راهاندازی کسب‌وکارهای جدید مشکلات زیادی برای کارآفرینان ایجاد میکند. روش‌های عمده تأمین مالی کسبوکارها در شکل ۱ ارائه شدهاند.
در شرایط فعلی که اقتصاد ایران از یک سو با بحرانهایی از قبیل تحریم‌ها، کسری شدید بودجه و کاهش قیمت جهانی نفت و از سوی دیگر با بحران کووید-۱۹ مواجه است کاملاً مشخص است که کسبوکارها شرایط بسیار بحرانی و وخیمی را تجربه می‌کنند. در این شرایط، رویکردهای سنتی تأمین مالی جوابگوی معضلات مالی کسبوکارها نبوده و استفاده از نوآوری در تأمین مالی با روش‌های بریکلاژ و استفاده از تکنیکهای عملیاتی تأمین مالی خود راهانداز و نیز روش‌های جایگزین و نوین تأمین مالی از جمله تأمین مالی جمعی و تأمین مالی جمعی مبتنی بر فناوری بلاکچین (عرضه توکن) کاربرد بیشتری خواهند داشت. این روش‌ها در ادامه بررسی و تحلیل شدهاند.
۴-۱. بریکلاژ[۵] و تأمین مالی خودراه‌انداز[۶]
بریکلاژ از نظر لغوی به معنای "دسترسی به منابع از هیچ" است (Baker and Nelson, ۲۰۰۵). بریکلاژ مالی، یک فرایند مدیریت منابع مالی است که بر بهرهبرداری خلاقانه از ترکیب منابع در دسترس تأکید دارد. به عبارت دیگر، بریکلاژ مالی، فرآیند ترکیب منابع مختلف موجود و در دسترس به منظور یافتن راهکارهای نوآورانه و عملی برای غلبه بر محدودیت‌های مالی کسب وکار است.
تأمین مالی خودراه‌انداز که ریشه در تئوری بریکلاژ دارد نیز روش‌های بسیار خلاقانه برای دسترسی به منابع مالی بدون استفاده از روش‌های سنتی (قرض از مؤسسات مالی و مشارکت سرمایه‌گذاران) میباشد و یکی از روش‌های تأمین مالی است که توسط اغلب کارآفرینان بهخصوص در دنیای استارتاپها به کار گرفته می‌شود (چیتسازان، طالبی و محبعلی، ۱۳۹۶).
در واقع، کارآفرینان در شروع کسب‌وکار باید به دنبال یافتن روشهایی غیر از روش‌های سنتی، برای تأمین مالی باشند. این روش‌ها در ادبیات تأمین مالی کارآفرینی به تأمین مالی بریکلاژ و خودراه‌انداز شهرت دارند و به عنوان دسترسی به منابع بدون وابستگی به منابع مالی خارجی بلندمدت تعریف شدهاند.
در شرایط بحران کووید-۱۹ که مسلماً جذب سرمایه از منابع سنتی تأمین مالی برای کسبوکارها دوچندان سختتر شده است، اینگونه نوآوری‌ها در تأمین مالی بسیار کاربردی و اثربخش خواهند بود.
روش‌های تأمین مالی خودراه‌انداز شامل موارد ذیل است(Winborg & Landström, ۲۰۰۱) :
۴-۲. تأمین مالی جمعی[۷]
در شرایط شوک اقتصادی تحریم‌ها و نیز کووید-۱۹، تأمین مالی جمعی یکی از جذاب‌ترین روش‌ها برای تأمین مالی ایده‌های جدید، کسب‌وکارهای کوچک و همچنین یکی از امیدوارکننده‌ترین ابزارها برای تسهیل نوآوری و اطمینان از رشد اقتصادی است. تأمین مالی جمعی یک روش تأمین مالی جایگزین برای روش‌های سنتی تأمین مالی بوده که مزیت‌های غیرقابل انکاری نسبت به آنها دارد.
مفهوم تأمین مالی جمعی ریشه در مفهومی وسیع‌تری تحت عنوان جمع سپاری دارد که به معنای استفاده از توان جمع برای دستیابی به ایده‌ها، بازخوردها و راه‌حل‌هایی به‌منظور توسعه فعالیت‌های مرتبط با یک کسب‌وکار است. تأمین مالی جمعی به‌عنوان ابزاری شناخته‌شده است که اجازه می‌دهد جویندگان سرمایه منابع مالی را از افراد عادی که قادر هستند سرمایه‌گذاری اندکی در قبال منافع ملموس یا ناملموس انجام دهند جمع‌آوری نمایند (Bagheri, Chitsazan, & Ebrahimi, ۲۰۱۹). مالیک (۲۰۱۴) معتقد است برای بررسی این پدیده در زمینه کارآفرینی بهتر است تأمین مالی جمعی اینگونه تعریف شود " تأمین مالی جمعی به تلاش‌های فردی و گروهی کارآفرینان -گروه‌های فرهنگی، اجتماعی و انتفاعی- به‌منظور تأمین منابع لازم برای کسب‌وکارهای خود با استفاده از مشارکت نسبتاً کوچک گروه نسبتاً بزرگی از افراد، که از اینترنت استفاده می‌کنند بدون واسطه‌های مالی استاندارد اشاره دارد".
با استفاده از این روش کارآفرینان و صاحبان کسبوکارها می‌توانند به جای جذب سرمایه از روش‌های سنتی همچون سرمایه‌گذاران خطرپذیر و فرشتگان کسب‌وکار، ایده‌ها را مستقیم و از طریق اینترنت به افرادی که می‌توانند برای آنها حمایت مالی فراهم کنند برسانند و به‌طور همزمان اعتبار سنجی اولیه‌ای از مفهوم پروژه به دست آورند و محدوده بازار هدف را پیش‌بینی کنند. تأمین مالی جمعی ۴ نوع مختلف دارد که عبارتند از: ۱- تأمین مالی جمعی مبتنی بر اهداء ۲- تأمین مالی جمعی مبتنی بر پاداش ۳- تأمین مالی جمعی مبتنی بر قرض/ وام ۴- تأمین مالی جمعی مبتنی بر مشارکت.
در حدود سال ۲۰۰۶ بود که توجه پروژه‌های کارآفرینانه برای اولین بار به این روش به‌عنوان ابزاری ارزشمند برای تأمین مالی جلب شد و به‌موجب تداوم روند دیجیتالی شدن فرآیندها و ارتباطات و همراه با ظهور و فراگیر شدن اینترنت، پروژه‌های تأمین مالی جمعی پا به عرصه ظهور نهادند. عاملی که اخیراً باعث شده این روش موردتوجه همگان قرار بگیرد ترکیبی از پیشرفت فنّاوری و تأثیر بحران‌های مالی است که فرصت‌های جدیدی برای حیات بخشیدن به نوآوری‌ها به وجود آورده است.
۴-۳. عرضه توکن (تأمین مالی جمعی مبتنی بر فناوری بلاکچین)
در عصر حاضر، فناوری بلاکچین موجب انقلاب جدیدی در اقتصاد دنیا شده است. عرضه اولیه سکه یا توکن(ICO)[۸] یک پدیده نوظهور در جذب سرمایه میباشد و به فرایندی گفته می‌شود که با بهره‌گیری از ظرفیت‌های فناوری بلاکچین و رمزارزها، دسترسی کسبوکارها به روش‌های جدید برای تأمین مالی و مشارکت ذینفعان را با هدف تمرکز زدایی در جذب سرمایه فراهم میکند (Fisch, ۲۰۱۹; Adhami, Giudici, & Martinazzi, ۲۰۱۸; Perez, Sokolova, and Konate, ۲۰۲۰
این پدیده از سال ۲۰۱۷ رواج یافت و در سال ۲۰۱۸ جذب سرمایه صورت گرفته از این روش بیش از ۵۵۰ میلیون دلار بوده که بیش از منابع مالی جذب شده توسط vcهای سنتی و تأمین مالی جمعی در آن سال بوده است (Statista, ۲۰۱۸).
ICO مکانیزمی است که از طریق آن کسب وکارها به وسیله فروش توکن به سرمایه گذاران، سرمایه خود را افزایش می دهند. درطی اجرای فرآیند ICO یک کسب‌وکار می‌تواند به منظور جذب سرمایه، یک توکن دیجیتالی خاص بسازد و مقدار مشخصی از آن توکن‌ها را با یک قیمت اولیه به عموم مردم بفروشد. ICO بسیار پرریسک است و شواهد بیانگر میزان کلاهبرداری بالا در این حوزه است. چرا که: ۱. اینگونه توکن‌ها در مراحل ابتدایی توسعه کسب‌وکار و در اکثر مواقع زمانی که هنوز شرکت شکل نگرفته است، به فروش میرسند. ۲. مستقیماً از طریق اینترنت و بدون نیاز به درگیرکردن یک پلتفرم مستقل، که می‌تواند بر پروژه نظارت داشته باشد، انجام میگیرند. ۳. مبتنی بر تمرکززدایی بوده و هر گونه واسطه و عامل پرداخت را کنار میگذارند. ۴. هنوز رگولاتوری و تنظیم قوانین و مقررات در این حوزه انجام نشده است (Hacker & Thomale, ۲۰۱۸).
در ICO سرمایه‌گذاران صرفاً توکنهایی را دریافت کرده که به آنها شانس دریافت عایدات از محل افزایش قیمت توکن را می‌دهد. نقطه ضعف این مدل تأمین مالی این است که به دارندگان توکن، سهام شرکت داده نمیشود و آنها حقی نسبت به توزیع سود آتی کسب‌وکار ندارند. در مقابل، در عرضه اولیه سکه قابل تبدیل[۹] (ICCO) این امکان برای دارندگان توکن فراهم می شود که بتوانند توکن‌های دریافتی خود را در یک زمان تعیی نشده به سهام تبدیل نمایند. در نتیجه، ICCO برای بسیاری از سرمایه‌گذاران یک فرصت سرمایه‌گذاری عالی محسوب می‌شود چرا که شبیه معامله سهام بوده و سرمایه‌گذاران می‌توانند با اعمال حق خود (حق تبدیل توکن به سهام) در منافع حاصل از رشد شرکت سهیم باشند (Bitcoin News, ۲۰۱۸).
بر خلاف ICO، عرضه اولیه توکن صرافی (IEO)[۱۰] روی پلتفرم یک صرافی و از طرف کسبوکاری اجرا می‌شود که می‌خواهد در ازای ارائه توکن، سرمایه جذب کند. صرافی، بازاریابی و فروش توکن‌های کسب‌وکار را انجام داده و پس از پایان فرآیندIEO، توکن را در فهرست توکن‌های قابل خرید و فروش خود ثبت می‌نماید.
یکی دیگر از انواع توکن، توکن اوراق بهادار است که از پشتوانه دارایی برخوردار است. عرضه توکن اوراق بهادار (STO)[۱۱] بسیار دشوارتر است زیرا بایستی طبق قوانین و مقررات اوراق بهادار عمل شود ولیکن به همان نسبت قابل اعتمادترند. در این حالت، توکن‌ها نقشی شبیه به سهام را برای سرمایه‌گذاران ایفا می‌کنند.
قابل ذکر اینکه تأمین مالی و جذب سرمایه کسب وکارها از طریق فناوری بلاکچین و با استفاده ازICO ، ICCO، IEO و STO پتانسیل این را دارد که یکی از چالشهای اصلی سرمایه‌گذاران حوزه سهام خصوصی را که سناریوی خروج است و بالقوه می‌تواند مانع از سرمایه‌گذاری شود، حل نماید چرا که توکن‌ها می‌توانند قابل معامله باشند. علاوه بر آن، بر خلاف بازارهای سنتی میتوان دامنه گستردهای از سرمایه‌گذاران در دنیا را داشته باشیم.
۵. جمعبندی و توصیههای سیاستی
در علم مالی گفته می‌شود "وجه نقد پادشاه است". این جمله به اهمیت منابع مالی و جریانات نقدی مثبت برای ادامه حیات اقتصادی کسب‌وکار اشاره دارد. چیزی که در بحران کرونایی فعلی یکی از مهمترین دغدغههای تمامی کسبوکارها ست؛ صرف نظر از اینکه در اقتصادی توسعهیافته فعالیت دارند یا درحال توسعه. پرواضح است که برای کسب وکارهای ایرانی که در کشوری در حال توسعه مشغول بوده و علاوهبرآن، به‌طور همزمان در معرض دو تکانه تحریم‌ها و نیز بحران کووید-۱۹ قرار دارند، معضلات پررنگتر شده و دوچندان میگردد. بنابراین در حوزه مسائل مالی کسبوکارها پیشنهادات ذیل در سطح کلان و نیز در سطح کسبوکارها به تفکیک ارائه میگردند.
۵-۱. توصیه به سیاستگذاران
۵-۱-۱. سیاستهای پیشنهادی کوتاهمدت
پیشنهاد می‌شود دولت به جای حمایت مستقیم از کسب وکارها در قالب تسهیلات کمبهره با نرخهای ترجیحی از طریق سیستم بانکی که تجربه نیز بیانگر عدم اثربخشی و عدم موفقیت این شیوه حمایتی است (چرا که بخش قابل توجهی از این منابع از مسیر اصلی خود منحرف میشوند)، از سیاست‌ها و برنامه‌های حمایتی غیرمستقیم استفاده نماید. از جمله:
۱. استفاده حداکثری از ابزار ضمانت (هم ضمانت وام و هم ضمانت سرمایه‌گذاری) به عنوان یک مکانیزم مؤثر برای غلبه بر عدمکارایی بازارهای مالی و تشویق بیشتر مشارکت بانکها و نیز سرمایه‌گذاران در تأمین مالی کسبوکارها. اینگونه ضمانتها می‌تواند با الگوبرداری از حمایتهای دولتی در کشورهای دیگر به خصوص کشورهایی مانند آلمان و ژاپن که نظام مالی بانکپایه (رابطهمدار) و مشابهتری با ایران دارند انجام گیرد. این ابزارها که از جمله ابزارهای رایج در بازار تأمین اطمینان هستند، مشکلات مداخله مستقیم دولت را نداشته و دارای جذابیت بیشتری هستند چرا که به این ترتیب دولت می‌تواند به بودجه‌های حمایتی خود خاصیت اهرمی نیز بدهد.
نکته حائز اهمیت این است که با استفاده از ابزار ضمانت سرمایه‌گذاری میتوان از خروج سرمایه از اکوسیستم کارآفرینی توسط VCها که احتمالاً یکی از بزرگترین چالشهای اکوسیستم کارآفرینی در شرایط کووید-۱۹ خواهد بود، جلوگیری کرد.
۲. ارائه حمایتهایی در راستای پرداخت حق بیمه کارکنان. پیشنهاد می‌شود این امر با آسیبشناسی کسبوکارها و ارائه حمایتهای بیشتر به کسبوکارهایی که از بحران اخیر آسیب بیشتری دیدهاند، اجرایی گردد. به این ترتیب، امکان استفاده کسبوکارها از تأمین مالی خودراه‌انداز یارانهگرا فراهم خواهد شد.
۳. ارائه بسته تخفیفهای مالیاتی به کسبوکارها و معافیت مالیاتی در انتهای طیف برای کسب‌وکارهای شدیداً آسیب دیده. به این ترتیب، استفاده کسبوکارها از تأمین مالی خودراه‌انداز یارانهگرا امکانپذیر خواهد شد.
۴. کمک به کسبوکارها در به کارگیری تأمین مالی خودراه‌انداز تأخیری از جمله تأخیر در بازپرداخت اقساط سیستم بانکی.
۵-۱-۲. سیاستهای پیشنهادی میان مدت و بلندمدت
۱. ایجاد بسترهای قانونی، حقوقی و نظارتی لازم جهت پررنگتر شدن نقش تأمین مالی جمعی در کشور. همان‌طور که در گزارش مطرح شد نقش تأمین مالی جمعی در کمک به کسبوکارها با توجه به محدودیت‌های روش‌های تأمین مالی موجود و مرسوم در کشور می‌تواند بسیار مهم و مؤثر باشد و با توجه به قابلیت‌های تأمین مالی جمعی این روش توان این را دارد که مشکل تأمین مالی کسب‌وکارهای زیادی را در شرایط بحران‌های اقتصادی پیشرو برطرف نماید.
۲. با عنایت به اینکه پتانسیل تأمین مالی کسبوکارها از راههای جدید مبتنی بر اقتصاد توکنی بسیار زیاد است، سرعت بخشیدن به ایجاد زیرساخت‌های توسعه فناوری‌های مبتنی بر بلاکچین در کشور مؤکداً توصیه می‌شود.
۳. رگولاتوری در حوزه تأمین مالی جمعی مبتنی بر بلاکچین.
با در نظر گرفتن اثرات مثبتی که فناوری‌های مبتنی بر بلاکچین می‌توانند در حل چالشهای مالی کسبوکارها در شرایط بحران کنونی ناشی از تحریم‌ها و کووید-۱۹ داشته باشند و همچنین توجه به این نکته که یکی از موانع اصلی در پذیرش فناوری‌های مبتنی بر بلاکچین، دغدغههای رگولاتوری و تنظیم مقررات است، نیاز به رگولاتوری در این حوزه کاملاً مشهود است.
۴. اعمال سیاستهای تشویقی در ارائه تسهیلات به کسبوکارها در راستای حمایت از نوآوری در خط تولید کالا یا خدمات.
۵. با توجه به عدم اطمینان اقتصادی بالا، کمبود نقدینگی و عدم کفایت سرمایه در گردش کسبوکارها مسأله بسیار مهمی است ولیکن حمایتهای مالی مستقیم (اعطای اعتبار ارزان) علاوه بر آنکه در اکثر قریب به اتفاق مواقع اثربخشی لازم را ندارند، می‌توانند وضعیت مالی کسبوکارها را در نهایت ضعیفتر نیز بنماید. در نتیجه توصیه می‌شود سیاستهای میان مدت و بلندمدت دولت بیش از حمایتهای مستقیم به حمایتهای مالی غیرمستقیم از جمله ضمانت سرمایه‌گذاری و اعطای انواع یارانههای غیرپولی متمرکز شود.
۵-۲. توصیه به کسبوکارها
۱. از بعد تأمین مالی داخلی، در شرایط بحرانی فعلی مالکان کسب‌وکار بایستی با تکیه حداکثری بر روش‌های تأمین مالی خلاقانه از جمله روش‌های تأمین مالی بریکلاژ و نیز خودراه‌انداز شکاف نقدینگی ایجاد شده در اثر بحران کووید-۱۹ را مدیریت نمایند. در طی دوره بحران، اوضاع سرمایه در گردش کسب وکارها بسیار وخیم می‌شود چرا که کسبوکارها وجوه نقد خود را صرف خرید مواد اولیه و پرداخت سایر هزینههای جاری از جمله حقوق و دستمزد نیروی انسانی می‌کنند در حالیکه مدت زمان زیادی باید منتظر بمانند تا بتوانند حساب‌های دریافتنی خود را وصول نمایند. به عبارت دیگر عموماً در شرایط بحران کسبوکارها متوسط دوره وصول مطالبات بیشتری خواهند داشت.
حوزه اصلی آسیبپذیری بسیاری از کسبوکارها در مدیریت حساب‌های دریافتنی است. یکی از اشتباهاتی که بسیاری از کسبوکارها مرتکب میشوند تمرکز بیش از حد بر فروش به جای کنترل حساب‌های دریافتنی است. وصول حساب‌های دریافتنی می‌تواند برای کسب‌وکارهای نوپا دشوار باشد و این به خاطر نگرانی آنها بابت از دست دادن درآمدهاست (چیتسازان و عبداللهپور، ۱۳۹۳). هر چه شکاف وجه نقد کسب‌وکار بیشتر باشد به دلیل استفاده از سرمایه در گردش بیشتر، کسب‌وکار باید هزینه مالی بیشتری برای منابع مالی تأمین شده بپردازد. بنابراین پیشنهاد مشخص به کسبوکارها در شرایط بحران کرونایی کشور این است که به شکل خردمندانه برای به حداقل رساندن نیاز به سرمایه در گردش (تأمین مالی کوتاهمدت) با استفاده از موارد ذیل اقدام نمایند:
| پرداخت‌های تاخیری |
|---|
| •پرداخت تأخیری به تأمینکننده •تأخیر در پرداخت مالیاتها •افزایش دوره پرداخت حساب‌های پرداختنی تا حد ممکن |
| توقف حساب‌های دریافتنی |
|---|
| •توقف همکاری با مشتریان غیرنقدی •انتخاب مشتریان نقدی •دریافت پیش پرداخت •صدور فاکتور در زمان خرید •تعیین میزان بهره برای حساب‌های موعد گذشته |
| حداقل کردن مخارج سرمایه‌گذاری |
|---|
| •خرید تجهیزات دست دوم •تخفیف برای خرید نقدی •کرایه مایحتاج موقتی •مذاکره برای بهترین شرایط پرداخت |
| تامین مالی شخصی مالک کسب‌وکار |
|---|
| •استخدام دوستان و اقوام با مبالغ کم •گرفتن وام و پول از دوستان و آشنایان •راه اندازی کسب و کار از خانه •استفاده از درآمد های بیرون از کسب و کار •استفاده از کارت اعتباری شخصی |
| اشتراک منابع |
|---|
| •تهاتر برای خرید و فروش کالا •قرض گرفتن تجهیزات •هماهنگ کردن خرید با سایر کسبوکارها •به اشتراک گذاشتن کارمندان •به اشتراک گذاشتن تجهیزات •به اشتراک گذاشتن دفتر کار |
۲. از بعد تأمین مالی خارجی، در شرایط بحران فعلی، پیشنهاد می‌شود کسبوکارها از مدلهای تأمین مالی جمعی به خصوص تأمین مالی جمعی مبتنی بر مدل اهداء و نیز مبتنی بر مدل پیشفروش محصول حداکثر بهرهبرداری را داشته باشند.
* عضو هیأت علمی دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران - chitsazan@ut.ac.ir
منابع
· چیتسازان، هستی، طالبی، کامبیز، محبعلی، امیر (۱۳۹۶). شناسایی و اولویتبندی رایجترین روش‌های تأمین مالی خودراه‌انداز در کسب‌وکارهای نوپای حوزهIT. فصلنامه توسعه کارآفرینی، دوره ۱۰، شماره ۱، ص. ۷۹-۶۱.
· چیتسازان، هستی، عبداللهپور، سلیمان (۱۳۹۳). مالی برای کارآفرینان (نویسنده: استیون راجرز). تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
· Adhami, S., Giudici, G., and Martinazzi, S. (۲۰۱۸). Why do businesses go crypto? An empirical analysis of initial coin offerings. Journal of Economics and Business ۱۰۰, ۶۴-۷۵. https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.jeconbus.۲۰۱۸.۰۴.۰۰۱
· Bagheri, A., Chitsazan, H., and Ebrahimi, A. (۲۰۱۹). Crowdfunding motivations: A focus on donors' perspectives. Technological Forecasting & Social Change ۱۴۶, ۲۱۸-۲۳۲. https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.techfore.۲۰۱۹.۰۵.۰۰۲.
· Baker, T. and Nelson, R. (۲۰۰۵). Creating Something From Nothing: Resource Construction Through Entrepreneurial Bricolage. Administrative Science Quarterly ۵۰, ۳۲۹. http://doi.org/۱۰.۲۱۸۹/asqu.۲۰۰۵.۵۰.۳.۳۲۹.
· Fisch, C. (۲۰۱۹). Initial coin offerings (ICOs) to finance new ventures. Journal of Business Venturing ۳۴(۱), ۱-۲۲. https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.jbusvent.۲۰۱۸.۰۹.۰۰۷
· Global Competitiveness Report (۲۰۱۹), World Economic Forum
· Global Entrepreneurship Monitor (GEM) Report (۲۰۱۹/۲۰۲۰)
· Hacker, Ph. and Thomale, Ch. (۲۰۱۸). Crypto-Securities Regulation: ICOs, Token Sales and Cryptocurrencies under EU Financial Law. European Company and Financial Law Review ۱۵(۴), ۶۴۵-۶۹۶. http:// doi.org/۱۰.۲۱۳۹/ssrn.۳۰۷۵۸۲۰
· How Covid-۱۹ Could Impact Startup Funding (۲۰۲۰). Available at: https://www.cbinsights.com/research/coronavirus-startup-funding/
· Kariv, D. and Coleman, S. (۲۰۱۵). Toward a theory of financial bricolage: The impact of small loans on new businesses. Journal of Small Business and Enterprise Development ۲۲(۲), ۱۹۶-۲۲۴. https://doi.org/۱۰.۱۱۰۸/JSBED-۰۲-۲۰۱۳-۰۰۲۰.
· Mollick, E. (۲۰۱۴). The dynamics of crowdfunding: An exploratory study. Journal of Business Venturing ۲۹(۱), ۱–۱۶. https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.jbusvent.۲۰۱۳.۰۶.۰۰۵
· Perez, Ch., Sokolova, K., and Konate, M. (۲۰۲۰). Digital social capital and performance of initial coin offerings. Technological Forecasting & Social Change ۱۵۲, ۱۱۹۸۸۸ https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.techfore.۲۰۱۹.۱۱۹۸۸۸.
· Statista (۲۰۱۸). Total funding raised by blockchain initial coin offerings (ICO) worldwide in ۲۰۱۷ and ۲۰۱۸.by month (in million u.s.dollars). www.statista.com.
· Winborg, J. and Landström, H. (۲۰۰۱). Financial bootstrapping in small businesses: examining small business managers’ resource acquisition behaviours. Journal of Business Venturing ۱۶(۳), ۲۳۵-۲۵۴.
· The Bitcoin News (۲۰۱۸). ICCO–The first Initial Convertible Coin Offering worldwide! Available at: https://thebitcoinnews.com/icco-the-first-initial-convertible-coin-offering-worldwide/
پانوشت‌ها
[۱]. Private market funding
[۲]. Venture Capital (VC)
[۳]. Global Entrepreneurship Monitor (GEM)
[۴]. Informal Investment
[۵]. Bricolage
[۶]. Bootstrap Financing
[۷]. Crowdfunding
[۸]. Initial Coin Offering
[۹]. Initial Convertible Coin Offering
[۱۰]. Initial Exchange Offering
[۱۱]. Security Token Offering