خانه تاریخی نادری در هسته مرکزی شهر ساوه واقع است که اکنون فقط بخش جنوبی آن سالم است و خطر تخریب کامل به خصوص بادگیر آن که روزگاری منزلگاه لک لک های سفید و خوش پرواز بود را تهدید می کند.
در شهر ساوه ۱۶ خانه تاریخی و قدیمی که نمادی از تاریخ نه چندان دور این خطه است، وجود دارد و بناهای دیگری هم بودند که قبلا تخریب شدند و اکنون به جای آنها برج ها یا پارکینگ خودروها را می توان مشاهده کرد اما ظاهرا حادثه فروریختن بخش زیادی از خانه نادری و نگرانی مردم و اهالی فرهنگ ساوه، مسئولان شهری و میراث فرهنگی را متوجه اهمیت حفظ این بناهای یادگاری کرده است.
معماری خانه های قدیمی شهر ساوه تا حد زیادی شبیه مناطق کویری ایران است و در روزگار قدیم خانه ها اغلب دارای ساختار خشت و آجر بودند و بادگیرها نیز مهمترین وسیله سرمایشی و خنک کننده منازل بود؛ سقف های طاقی شکل و کاهگلی خانه ها به هم مرتبط بودند و عبور از کوچه های اغلب باریک و رد شدن از آب انبارها، حمام های عمومی و تکایا رهگذران را به بازار سنتی و مسقف شهر می رساند.
اما اکنون از آن همه نماد تاریخی فقط انگشت شماری از بناها و خانه های تاریخی باقی مانده اند که به دلیل رها شدن در دهه های اخیر بسیاری از آنها نفس های آخرشان را می کشند و برخی نیز مانند خانه نادری ایستادن را تاب نمی آورند و زیر قطرات درشت باران به تلی از خاک تبدیل می شوند.
صدای آوار شدن دیوارهای خانه تاریخی حاج مصطفی نادری در قلب بافت سنتی شهر ساوه در شامگاه چهارم فروردین امسال ابتدا همسایگان را از خواب بیدار کرد ولی به نظر می رسد مسئولان نیز متوجه اهمیت حفظ این بنای دوران قاجار شده اند و در نخستین واکنش ها مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری صنایع دستی استان مرکزی در نامه ای به شهرداری ساوه خواستار مرمت و صیانت از این بنای تاریخی شد البته پاسخ شهردار که نظر مساعدی بر این مساله داشت هم این بود که ابتدا باید اعتبار و بودجه این کار را تامین کرد.
خانه تاریخی نادری چندی پیش توسط چهار نفر به صورت مشترک خریداری شده و ارگان های ذیربط برای هرگونه مرمت و نگهداری باید با آنها تعامل داشته باشند اما از آنجا که این کار فرایند زمانبری دارد، مهمترین کار در شرایط کنونی، اقدامی اورژانسی برای جلوگیری از تخریب کامل این بنا است مساله ای که شاید باب میل مالکان باشد تا زمین قیمتی این بنا را تبدیل به احسن کنند.
با اینکه برخی اعضای شورای شهر معتقدند بدلیل ثبت ملی نشدن و داشتن مالک حقیقی نمی توان نسبت به مرمت و اقدامات اولیه و مراقبتی از آن کاری کرد اما شهردار ساوه بر این باور است که چون این ملک دارای خطر ریزش و متوجه عموم مردم است، با استناد به قانون شهرداری ها امکان ورود وجود دارد.
رییس اداره میراث فرهنگی شهرستان ساوه نیز می گوید که از محل منابع اضطراری این سازمان امکان انجام اقدام اولیه برای جلوگیری از تخریب کامل این بنا به شرط موافقت استان وجود دارد.
اعلام حمایت شورای شهر از بازسازی و نگهداری خانه های تاریخی ساوه
رئیس شورای اسلامی شهر ساوه گفت: مرمت و بازسازی خانه تاریخی نادری نیاز به هزینه زیادی دارد و از سویی هنوز این بنا به ثبت آثار ملی نرسیده است و دارای مالک خصوصی است که کار را با مشکلاتی مواجه می کند.
«عبدالله سالمی» اظهار داشت: رویکرد شورا و شهرداری ساوه در مورد بناها و آثار تاریخی مبتنی بر مرمت و نگهداری آنهاست و در راستای همین طرز تفکر بود که با وجود مشکلات مالی شهرداری، کار مرمت گنبد چهارسوق و بخشی از بازارچه آهنگران انجام شد.
وی تاکید کرد: با اینکه مرمت بناهای تاریخی در زمره قوانین شورا و شهرداری نیست اما در مورد خانه نادری و سایر خانه های قدیمی شهر ساوه، آماده هرگونه تعامل و همکاری برای احیای آنها هستیم.
وی گفت: بنای خانه نادری کاملا از جهات مختلف غیر از جنوب در اثر فرسایش و بارندگی های اخیر تخریب شده است اما چنانچه اداره میراث فرهنگی وام کم بهره ای را برای مرمت و بازسازی آن تخصیص دهد، می توان نسبت به بازسازی و تعیین این خانه تاریخی به عنوان مکانی سنتی برای استفاده شهروندان اقدام کنیم.
سالمی اظهار داشت: شورای شهر و شهرداری در خصوص بازسازی این مکان از هیچ کمکی دریغ نخواهد کرد و حمایت خود را از حفاظت و نگهداری آن اعلام می کنند.
رئیس شورای شهر ساوه افزود: ما موافق ماندگاری و احیای بناهای تاریخی شهر هستیم به شرطی که میراث فرهنگی استان مبلغی برای مرمت آن تخصیص دهد تا با کمک پیمانکاری که برای ترمیم آن اعلام آمادگی کرده، اقدامات خود را آغاز کنیم.
مشوق های شهرداری برای مالکان بناهای تاریخی
شهردار ساوه نیز گفت: در دوره فعالیت شورای پنجم ساوه شاهد بیشترین همراهی با میراث فرهنگی و حمایت از آثار تاریخی با تخصیص اعتبارات و همچنین اعطای مجوزهای لازم از سوی شهرداری هستیم و نمونه ای فعالیت ها را نیز می توان در اجرای طرح «مسجد تا مسجد» (پروژه مرمت مسیر تاریخی مسجد انقلاب تا مسجد جامع) که ۹ سال در شوراهای قبلی معطل ماند، مشاهده کرد.
«سیدمهدی حسینی» همچنین ساماندهی گذر عباسی بعنوان نقطه آغاز طرح مسجد تا مسجد را از فعالیت های انجام شده عنوان کرد و گفت: این پروژه به بزودی افتتاح می شود و کار مرمت بازارچه تاریخی آهنگران ساوه نیز در حال اجرا است.
به گفته او، تملک و تحویل خانه تاریخی مقدس زاده نیز با پیگیری های واحد حقوقی شهرداری و پرداخت طلب مالک انجام شد و اکنون نیز با یکی از مشاوران قراردادی منعقد شده تا طرح بازسازی آن را ظرف یک ماه آینده ارائه کند همچنین چند سرمایه گذار هم برای مرمت این بنای تاریخی اعلام آمادگی کرده اند.
وی گفت: شهرداری اهتمام ویژه ای به مرمت و نگهداری آثار تاریخی و ممانعت از دخل و تصرف افراد در آنها دارد.
حسینی اظهار داشت: تاکنون ۱۶ بنای ارزشمند تاریخی مانند خانه رفیعی، منزل کتابدار، میراسلامی، حیدرزاده و مقدس زاده از سوی میراث فرهنگی به شهرداری معرفی شده و توصیه اکید داریم که کسی وارد معامله خرید این بناها نشود.
وی گفت: از سوی ستاد بازآفرینی شهری استان مرکزی به شهرداری ساوه تاکید شده که نسبت به حفظ و مرمت خانه های تاریخی اقدام کند به شرطی که یا اداره میراث فرهنگی این بناها را دارای ارزش تاریخی تشخیص دهد یا اینکه به ثبت آثار ملی برسند.
شهردار ساوه گفت: اگر بنایی ثبت ملی نشده ولی واجد ارزش تاریخی تشخیص داده شود باید برای بازسازی و مرمت از محل تسهیلات گردشگری با نرخ سود ارزان، به مالکان آنها وام پرداخت شود و شهرداری هم در زمینه های مختلف از جمله بخشودگی عوارض و تسهیل در صدور مجوزها حمایت خواهد کرد و اعلام می کنم که مالکان بناهای تاریخی ارزشمند با مراجعه به شهرداری برای مرمت، بازسازی و احیاء از این تسهیلات می توانند استفاده کنند.
وی تاکید کرد: امکان خرید، تملک و بازسازی بنای تاریخی نادری به دلیل مشکلات مالی و اعتباری برای شهرداری ساوه مقدور نیست و ناگزیر باید از ظرفیت سرمایه گذاران برای احیای آن استفاده کنیم.
شهردار ساوه پیشنهاد کرد که بین مالکان، میراث فرهنگی و شهرداری تفاهمنامه ای منعقد شود تا امور مربوط به مرمت، بازسازی و نگهداری بناهای تاریخی بر اساس آن انجام شود.
وی در مورد برخی اظهارنظرها مبنی بر اینکه خانه تاریخی نادری دارای مالک شخصی است و امکان ورود نهادهای مسئول برای مرمت و جلوگیری از تخریب کامل آن وجود ندارد، گفت: با استناد به قانون شهرداری ها چون این بنا اکنون به مرحله تخریب و ایجاد خطر برای عموم مردم رسیده، شهرداری می تواند بدون اذن مالک اقدامات اولیه را انجام دهد.
مالک تخریب می خواهد، میراث مرمت و نگهداری
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان ساوه نیز معتقد است که ناکارآمدی شورا و شهرداران دوره های قبلی باعث تخریب بسیاری از خانه های تاریخی و تغییر ساختار آنها شد.
«رضا ایاز» افزود: در سال ۱۳۹۷ از سوی شهرداری نامه ای دریافت کردیم که اعلام شد فردی قصد تخریب خانه تاریخی نادری دارد و ما در جواب این استعلام مخالفت کردیم.
وی گفت: پیگیر حفظ خانه های تاریخی ساوه هستیم و در دوره کنونی هم شورای اسلامی شهر و هم شهرداری همکاری مناسبی در این زمینه دارند.
ایاز اظهار داشت: به مالکان خانه نادری نیز اعلام کردیم که قصد ثبت این بنای تاریخی به عنوان اثر ملی را داریم و فرآیندهای اداری این کار نیز انجام شده است.
رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان ساوه گفت: آمادگی داریم که برای تغییر کاربری خانه های قدیمی به عنوان اقامتگاه بوم گردی، رستوران سنتی یا نمایشگاه تسهیلات ارزان قیمت را به سرمایه گذاران و مالکان این خانه ها پرداخت کنیم تا ضمن جلوگیری از تخریب و نابودی، کاربری مناسبی را برای استفاده شهروندان تعریف نماییم.
وی گفت: اینکه در مجاورت خانه های قدیمی برج های چندطبقه ساخته شده دلیلی برای تخریب این بناها نیست و این وضعیت ناشی از اشتباهات گذشته است.
به گفته ایاز، دیوارهای خانه نادری و سقف آن که کاهگلی است تخریب شده و برخلاف خواست مالکان که تمایل به تخریب و ساخت آن دارد، سیاست واحد میراث فرهنگی، شورای شهر و شهرداری بر حفظ این اثر و مرمت این بنا استوار است.
وی تاکید کرد: اگر خریداران خانه تاریخی نادری به ما مراجعه کنند، هرگونه همکاری لازم برای مرمت و بازسازی این بناها را با آنها خواهیم داشت.
وی گفت: با توجه به اینکه فرایند جلب رضایت مالکان خانه تاریخی نادری برای نگهداری و جلوگیری از تخریب کامل آن زمانبر است، در نامه ای به مراجع استانی خواستار استفاده از اعتبارات ضروری برای انجام اقدامات اولیه در خصوص این بنا خواهم شد.
آپارتمان سازی ممنوع، فقط مرمت و بازسازی به سبک سنتی
رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر ساوه نیز گفت: در این شهر ۱۶ باب خانه و بنای تاریخی که نماد هویت و آداب و رسوم مردم این دیار است، وجود دارد و سیاست شورای شهر بر ماندگاری، مرمت و بازسازی این خانه ها استوار است.
«کبری طاهری» به ایرنا، گفت: هیچ کدام از مالکان بناهای تاریخی ساوه حق تخریب و آپارتمان سازی در بناهای تاریخی را ندارند و اگر هم بخواهند دست به مرمت و بازسازی این خانه ها بزنند باید با هماهنگی شهرداری و به سبک سنتی این کار انجام شود.
وی گفت: پس از آنکه بخش هایی از بنای تاریخی نادری در روز چهارم فروردین امسال به دلیل بارندگی تخریب شد، به عنوان رئیس کمیسین معماری و شهرسازی نامه به رئیس شورای شهر نوشتم و خواستار احیا و مرمت این خانه شدم زیرا معتقدم که وجود چنین ابینه تاریخی در معرفی و شناسایی تاریخ و فرهنگ ساوه نقش بسیار مهمی دارد و باید این آثار حفظ شوند.
وی گفت: حتی در مورد خانه تاریخی مقدس زاده ساوه که از سوی شهرداری خریداری و تملک شد، نیز در نامه ای جداگانه که بیست و پنجم فروردین به رئیس شورای شهر نوشتم خواستار تعیین تکلیف هرچه سریعتر در خصوص نحوه بهره برداری و نوع کاربری و اخذ تصمیم قطعی در این خصوص شدم و بر ضرورت تشکیل جلسه ای ویژه با حضور شهردار و کارشناسان مرتبط با این موضوع تاکید کردم.
طاهری همچنین از هماهنگی شورای شهر و شهرداری برای نگهداشت، مرمت و حفظ ۱۶ خانه تاریخی شهر ساوه که فهرست آنها از سوی میراث فرهنگی ارائه شده است، خبر داد و گفت: به همه افراد و خریداران توصیه می کنیم که از معامله و تملک این بناها خودداری کنند زیرا اگرچه بسیاری از آنها دارای مالکان خصوصی هستند ولی این بناها به عنوان آثاری فاخر و ارزشمند جنبه معنوی و متعلق به تاریخ ساوه را در خود دارند.
رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی ساوه اظهار داشت: علاوه بر خانه نادری که اکنون نیاز به اقدام با فوریت دارد و همچنین خانه مقدس زاده که در اختیار شهرداری قرار دارد، رویه شورای شهر صیانت و حفظ سایر بناهای تاریخی از قبیل خانه های تاریخی جوکار، رفیعی ها، کتابدار، غفاری، شیخ الاسلامی ها، افتتاحی، وکیلی، محیط، میراسلامی، شاهی، ثمری خلج، حیدرزاده، قاضی اسدی، محلوجی و مجموعه تاریخی در مجاورت قلعه عبدل آباد است و تاکید می کنیم که خریداران بدون هماهنگی شورا و شهرداری نسبت به معامله این بناها ورود نکنند.
به هر حال، تاریخ شناسنامه ملت هاست و نمادهای تاریخی چه در قالب کتابت و خط باشد و چه آثار طبیعی و سازه های ساخت بشر هویتی برای هر جامعه محسوب می شود؛ از این رو خانه های تاریخی شهر ساوه نیز روایتی زنده از گذشتگان، آداب و رسوم و سبک زندگی مردم این دیار است و همه باید دست به دست هم دهند تا باد و باران و سودجویی برخی انسان ها سرنوشتی تلخ و خاکسترگونه را برای این بناهای ارزشمند رقم نزند.
شهر ساوه با جمعیت ۲۳۰ هزار نفری دارای ۲۲ منطقه حاشیه ای و سکونتگاه غیر رسمی است و بخش های زیادی از سیمای این شهر به خصوص در هسته مرکزی را بافت های سنتی و فرسوده تشکیل می دهد.
گزارش از یحیی معماری