شاید امروز و در روزهایی که کرونا و ترس از ابتلای بیماری جهان را فراگرفته و افراد را بیش از پیش از اجتماعات بشری دور ساخته است، بیش از هر زمان دیگری نقش، قدر، اهمیت و کارکرد هنرها را دریافته‌ایم. هنرهایی که همواره در زندگی بشر همچون صیقلی بر روح، جریان زندگی را معنا بخشیده و آرامشی به انسان‌ها داده است.
امروز دیگر نمی‌توان هنرها را صرفا جلوه‌ای از سرگرمی و شیوه‌ای برای اوقات فراغت درنظر گرفت بلکه باید آنان را به‌سان ابزاری نگریست که توان اثرگذاری و بهبود دارند. یکی از جلوه‌های کابرد هنر در راستای اثرگذاری، نمایش‌درمانی است.
نمایش‌درمانی یا دراماتراپی (به انگلیسی: Psychodrama) شاخه‌ای از هنر درمانی و به منزلۀ بهره‌گیری از جنبه‌های دراماتیک و زیبایی شناسانهٔ هنر نمایش، جهت تأثیرگذاری بر شخصیت افراد است که بـیـش از آنکه یک فعالیت فـردی باشـد بنا به ذات وجـودی نمایش، یک فعالیت گروهی اسـت.
نمایش‌درمانی شیوۀ کمتر شناخته‌شده‌ای از درمان به کمک نمایش است که در آن تلاش می‌شود تا کیفیت زندگی و رفتار افراد در مواجهه با شرایط چالش‌برانگیز افزایش یافته و افراد توان بیشتری از عملکرد مطلوب در زمان‌ها و شرایط نامطلوب را داشته باشند.
موضوعی که شاید این روزها و در مواجهه با یک بحران عظیم جهانی بیش از پیش حائز توجه و اهمیت باشد.
وقتی هنر منجی بشر می‌شود
مجید امرایی، در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا و در تاکید بر نقش و کارکرد هنر و به ویژه نمایش در زمان بحران، بیان کرد: ما در حوزه هنردرمانی با دو مقولهٔ بازتوانی و توانبخشی روبرو هستیم؛ امروز و در شرایط کنونی که با بحران کرونا و قرنطینه خانگی مواجه شده‌ایم، شرایطی بر ما تحمیل شده است؛ شرایطی که حدود ۲۰ میلیون دانش‌آموز در خانه مانده و والدین آنها عمدتا در خانه‌های کوچک و فضای محدود ۵۰ یا ۷۰ متری مجبور به نگهداشتن و مراقبت از آنان در این فضا هستند. ضمن این که عدم آمادگی ما برای چنین موقعیت‌هایی مطرح است و این مسئله‌ای بود که ناگهان بر ما وارد شد؛ اما در حوزه هنر درمانی برای این قضایا فکر شده است.
کارگردان تئاتر، روزنامه‌نگار و استاد دانشگاه علامه طباطبایی، افزود: در تعریف توانبخشی و روانشناختی و در حوزه بازتوانی به این افراد، افرادی که دچار مسئله پس از سانحه شده‌اند یا PTSD می‌گویند؛ مانند افرادی که دچار سیل و زلزله، صانحه یا آسیب اجتماعی ناگهانی شده‌اند.
یکی از موضوعاتی که هم جامعۀ روانشناسی و هم جامعۀ بهداشت و درمان و هم حوزۀ فرهنگ و هنر بایدبه آن توجه کند، مسائلی است که به زودی گریبانگیر جامعه ما خواهد شد و پس از این دچار مشکلات روحی و روانی متعددی در خصوص افسردگی، اضطراب، گوشه‌گیری، ترس‌های مرضی و حتی وسواس‌های فکری که برای شست و شوی مکرر و دوری از میکروب صورت می‌گیرد، خواهیم شد.«هنرها اینجا برای بازتوانی به کار گرفته می‌شوند؛ یعنی برای آدم‌هایی که مسئله نداشته‌اند و امروز دچار مسئله شده‌اند. بر این اساس که بعد از این باید با این افراد کارهای گروهی انجام شود؛ یعنی کارهایی گروهی که این افراد را مجدداً از نظر روحی و روانی به خط اول بازگرداند؛ موضوعاتی چون دراماتراپی، موسیقی درمانی، هنردرمانی و درمان‌هایی از این دست».
این استاد دانشگاه ادامه داد: این کارها به منزلۀ ایجاد توانایی در افراد برای مواجه با چنین مواقعی است؛ یعنی نوعی از توانبخشی هستند که اگر در آینده کودکان و نوجوانان دچار مسئله‌ای مانند بحران امروز شدند، چطور بتوانند با آن مقابله کنند.
«در حال حاضر که در قرنطینه خانگی هستیم در حوزه درمانی بازی‌های خانگی و هنرهایی که به عنوان هنرهای سنتی و خانواده محور مطرح بوده‌اند و کم کم گرد فراموشی به آنان نشسته بود (مانند دورهمی‌هایی که در گذشته خانواده‌ها داشتند و بازی‌های خانوادگی و جمعی که والدین با بچه‌ها در خانه انجام می‌دادند) باید دوباره گرده‌برداری شوند و از این به بعد حوزه فرهنگ و حوزه هنر، توجه ویژه‌تری به این نوع از بازی‌ها داشته باشد. بازیهایی که درجغرافیای خانه و در مکان اتاق می‌تواند پاسخگو باشد؛ مانند کارت بازی یا بازیهایی چون نون ببر کباب بیار. یعنی بازیهایی که بتواند اوقات فراغت کودکان را پر کند».
نمایش‌هایی که می‌توان در فضای خانه اجرا کرد
امرایی در تشریح نقشی که نمایش می‌تواند در بهبود کیفیت زندگی روزمره افراد ایفا کند، تصریح کرد: در حوزه هنردرمانی مبحثی تحت عنوان هویت بخشی به مکان نمایش داریم؛ یعنی هویت دادن به فضای آشپزخانه که چطور خانواده‌ها در زمانی که در خانه هستند، کودکان را به کار بگیرند تا آنها هم بخشی از امور خانه را انجام بدهند. از نظم دادن به خانه و ابزار و ادوات آن تا به تماشانشستن بزرگترها با کوچکترها و باهم کارتون دیدن.
وی افزود: تنوع بخشی به زمان قرنطینه، عنصر به شدت مهمی است که باید به خانواده‌ها آموزش داده شود. بازی‌های کوچک دو سه نفره مثلاً در اتاق خود بچه‌ها و استفاده از ابزاری که در خانه هست و می‌تواند یک بازی نمایشی برای کودک ایجاد کند.
می‌شود هم مستقیم به بچه‌ها گفت که این کار را انجام دهید که مثلا با هم غذا درست کنیم اما روش غیرمستقیم این است که من روی چهارپایه می‌روم و از کودک درخواست کمک می‌کنم که ابزار را به من بدهد که در کمد قرار دهم. یعنی این‌ها بازی‌های نامحسوس هستند. می‌شود درس‌های کتاب‌های مدرسه مثلاً درس‌های کتاب تاریخ را پدر و مادر به صورت قصه‌وار و با بازی کردن برای بچه ها بخوانند یا بازیهایی مانند اوریگامی و با کاغذ بازی کردن و بازیهایی که بخشی ابزاری است و بخشی فکری و خلق الساعه را با کودکان و نوجوانان انجام دهند. بازیهایی که به کمک بزرگترها ساخته می‌شود.
امرایی ادامه داد: بازی نمایشی یعنی عملکرد موردانتظار از شما را در قالب یک بازی پیاده می‌کنید و این بازی نیازی به پی.اس یا کارگردانی ندارد و صرفا فرد به صورت غیرمستقیم به همکاری گرفته می‌شود. تکنیک‌هایی چون "بازی کلمات"،" بازی با اشکال"،"نقش چندپاره"،"جابجایی نقش‌ها و تکنیک تجسم سازی ذهن"،"بازی با حروف"، "جمله بازی و کلمه بازی"، "بازی‌های قاعده‌ای" و "بازی‌های خلاقانه" با محوریت درمانی نه صرفا سرگرمی و .... از جمله تکنیک هایی است که در محیط خانه پاسخ می‌دهد.
تنوع بخشی به فضای خانه، بهره گیری از فضا و معماری خانه و هویت‌بخشی به عناصر محیطی در خانه، تجسم بخشی به ابزار و ادوات خانه و برداشت‌های ذهنی از آنچه در محیط خانه هست و می‌توان ظرفیت‌هایی با هدف یافتن تعاریف جدید از آنچه در پیرامون ما است، برای آنان در نظر گرفت، ازجمله راه‌های دیگر در بازی‌های نمایشی است.
این متخصص تئاتردرمانی گفت: به نظر می‌رسد ما آموزش به پدر و مادرها برای اثرگذاری را رهاکرده و صرفاً تمام آموزش را به آموزش و پرورش سپرده‌ایم؛ خلایی که امروزه به شدت احساس می‌شود. درنتیجه پدر ومادرها باید مجدا مسئولیت خودشان را به روز کنند.
فرصت‌هایی که از دست رفت
امرایی یادآور شد: در مسئله کرونا ما تازه به این نتیجه رسیده‌ایم که چقدر ظرفیت‌های مغفول مانده در دنیای مجازی وجود داشت و ما به عنوان یک تهدید به آن نگاه کردیم که امروز به عنوان یک فرصت دیده شدند.
وی افزود: یعنی در واقع دنیای مجازی باعث شد که ما تنها نباشیم. هرکس اگر گوشی‌ای در دستش بود، شروع کرد و با آن مشغول شد و با دوستانش ارتباط گرفت. این دنیای مجازی در کنار خبرهای فجیع لحظه به لحظه‌ای که می‌آمد، در عین حال فرصت هم بود؛ فرصتی که البته ما نتوانستیم خیلی از آن بهره ببریم.
این کارگردان تئاتر و روزنامه‌نگار با اشاره به این که در بحران کرونا بسیاری از ظرفیت های هنری در زمینه تئاتر، سینما،موسیقی و تجسمی مغفول ماند بیان کرد: حوزه هنرهای تجسمی با نقاشی‌هایی که برای بچه‌ها می‌کشید و با طراحی‌هایی که برای جامعه ترسیم می‌کرد به آنها آموزش می‌داد که در مواجهه با این موقعیت چه کار کنند. حوزه موسیقی و حوزه‌های نمایشی هم همچنین می‌توانستند زمان‌هایی شاد را برای جامعه طراحی کنند.
به نظر می‌رسد در این بازه زمانی دو ماه گذشته بخشی که توانست بسیار کمک کننده و یاری‌رسان به جامعه شود، بخش انیمیشین بود. حتی توصیه‌هایی که هنرمندان شاخص و چهره‌هایی که جامعه آنان را پذیرفته و دوستشان دارد، در فضای مجازی مؤثر بود چرا که شندین حرف از زبان آنها، اقبال آن را برای جامعه پذیرفته تر می‌کرد.
به گفته وی، دراماتراپی دو ساحت دارد؛ نخست حضور مراجعان نیازمند به درمان در کارگاه‌ها و ساحت دوم فعالیت‌های حضوری، آموزش به والدین و مربیان است. از زمانی‌که فعالیت‌ها در پی شیوع کروناویروس به تعطیلی انجامیده، آموزش‌های والدین و مربیانی که پیشتر در حال آموزش دراماتراپی بودند، متوقف نشده و از طریق فضای مجازی ادامه دارد. اکنون در این شرایط آنها در منزل هستند و با پیگیری آموزش‌ها در فضای مجازی ضمن اینکه کار توانبخشی با فرزندان‌شان را پیش می‌برند، در اوقات فراغت به آگاهی‌های خود نیز می‌افزایند.
ما کشوری بحران‌خیز بوده‌ایم و دائماً در معرض بحران بوده و هستیم (زلزله و سیل و ...) در نتیجه باید هیئتی متشکل از وزارت بهداشت، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت آموزش و پرورش و کانون پرورش فکری و شهرداری چنین موارد بحرانی را مدیریت کنند.
هرخانواده یک گروه دراماتراپی
امرایی در انتها و در اشاره به اقدامات صورت گرفته از سوی اتحادیه جهانی دراماتراپی در زمان بحران کرونا، تاکید کرد: اتحادیه جهانی دراماتراپی پس از جهان‌گیر شدن معضل کرونا، بیانیه جهانی برای همه کشورها صادر کرد تا همه کشورها از تمام ظرفیت خود به منظور تنوع‌بخشی به زمان قرنطینه کودکان و مخاطبان استفاده کنند و صفحه دراماتراپی ایران Dramatherapyiran نیز این روزها شیوه کاری خود را در فضای مجازی منتشر می‌کند.
وی افزود: با ابلاغ اتحادیه جهانی دراماتراپی WADTh به زودی در همه کشورهای عضو و وابسته، گروه‌ها و کارگاه‌های آموزشی ویژه والدین و با هدف بهره‌گیری از ظرفیت‌های آموزشی و پتانسیل نهفته در دل خانواده و با شعار هر خانواده یک گروه دراماتراپی، برگزار خواهد شد.
به زودی کتابچه‌های آموزشی "دراماتراپی خانواده محور" با همکاری انجمن دراماتراپی ایران و اتحادیه جهانی دراماتراپی منتشر خواهد شد و ویدئو کنفرانس‌های بین المللی با محوریت دراماتراپی و ظرفیت‌های دنیای مجازی برپا خواهد شد تا ظرفیت‌های دنیای مجازی در بخش توانبخشی و بازتوانی معرفی شود.
وی تصریح کرد: در همین دوره، محدود نمایندگی‌های انجمن دراماتراپی ایران در استان‌های خوزستان، گیلان، مازندران، اصفهان، آذربایجان غربی و ... به روش‌های جدیدی از توانبخشی و بازتوانی دست یافتند که بسیار با ارزش بود.