این کشاورزان که عمدتا در مناطق غلامان، روستاهای سوخسو هاشم و پرسه‌سو، از توابع بخش غلامان شهرستان راز و جرگلان به کار کشت و زرع مشغولند می گویند که تا قبل از ساخت سد، بدون هیچ مشکل و محدودیتی از آب این رودخانه برداشت می کرده اند، اما با ساخت و بهره برداری از سد، حقابه آنان، که سالیان متمادی و نسل اندر نسل از آن برخوردار بوده اند، نادیده گرفته شده است.
به گفته آنان این در حالی است که در زمان آغاز عملیات اجرایی سد، همیشه سخن از این بود که با بهره برداری از این سازه، سهم حقابه کشاورزان محفوظ خواهد ماند، اما اکنون گویا این حق آب و گل از خاطرها رفته و همه چیز به فراموشی سپرده شده است.
سد مخرنی سومبار غلامان، که گنجایش ذخیره سازی حدود ۱۴ میلیون متر مکعب آب را دارد، در مهرماه ۹۵ با حضور جهانگیری، معاون اول رییس جمهوری، استاندار وقت و نمایندگان مجلس با هدف مهار سیلاب ها، تامین آب کشاورزی زمین های پایین دست و اشتغال زایی در منطقه افتتاح شد.
شماری از کشاورزان حاشیه سد سومبار در گفت وگو با خبرنگار ایرنا با تاکید بر لزوم رسیدگی به موضوع اختصاص حقابه، برای رفع بخشی از مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم این منطقه، اظهار داشتند که اصولا سد سومبار، با هدف محرومیت زدایی و توسعه کشاورزی این منطقه بنا شده است ولی اکنون کشاورزان مجاور آن در تامین حداقل آب مورد نیاز اراضی خود به مشکل برخورده اند.
کشاورزان، کشاورزی را رها می کنند
یکی از کشاورزان منطقه که نامش را ذکر نکرد، گفت: آب بهای تعیین شده توسط شرکت آب منطقه ای استان به نرخ آزاد است که به هیچ عنوان برای یک کشاورز، آن هم در این منطقه محروم، صرفه اقتصادی ندارد.
وی با اشاره به اینکه کشاورزان این منطقه آنقدر درآمد ندارند که در هر فصل زراعی ۲۰ میلیون ریال آب بها برای هر هکتار بدهند، اظهار داشت: شرکت آب منطقه ای می گوید چون اینجا منطقه ای کم برخوردار و محروم است، امسال هر متر مکعب آب را با نرخ کمتر از ۴ هزار ریال محاسبه می کنیم ولی از کجا مشخص است که سال بعد با نرخی بالاتر از این محاسبه نکنند؟
وی افزود: با این وضعیت پیش آمده چاره ای جز رهاسازی زمین های زراعی خود و بیکار ماندن نداریم.
کشاورز دیگری با بیان اینکه معیشت اهالی این منطقه وابسته به این زمین های زراعی است، اظهار داشت: آب را بدون برنامه ریزی مشخص و در بسیاری از مواقع که کشاورزان نیازی به آن ندارند، رهاسازی می کنند.
وی افزود: اگر آب تخصیصی در زمان مناسب رها نشود، باعث از دست رفتن و به تعویق افتادن فرصت مناسب برای کشت و برداشت محصول می شود به گونه ای که هم اکنون اراضی کشاورزی شدیدا نیازمند آب است.
وی تصریح کرد: این ذهنیت برای کشاورزان ایجاد شده که احتمالا با توجه به نرخی که برای آب بها تعیین شده است، هزینه ساخت سد را می خواهند از چند کشاورز محروم منطقه بگیرند.
هدف از احداث سد، اشتغالزایی و محرومیت زدایی بود
مدیر شرکت تعاونی آب بران مهر سد غلامان اظهار داشت: هدف از احداث سد سومبار، تحول کشاورزی، اشتغالزایی و محرومیت زدایی از منطقه بود ولی متاسفانه شرکت آب منطقه ای بعد از احداث سد سومبار، به کشاورزان گفته است، شما هیچ حقابه ای ندارید.
سیدرضا رسولی با اشاره به اینکه کشاورزان آنقدر توان مالی ندارند که آب زمین های زراعی آنها با نرخ آزاد محاسبه شود، افزود: هر هکتار از اراضی کشاورزی برای کشت گندم نیازمند پنج هزار متر مکعب آب است که نرخ شرکت آب منطقه ای برای هر متر مکعب آب ۴ هزار ریال است، بنابراین یک کشاورز در یک فصل زراعی برای هر هکتار از کشت گندم خود باید ۲۰ میلیون ریال پرداخت کند.
وی تصریح کرد: یک کشاورز مگر سالانه چقدر برداشت محصول دارد که ۲۰ میلیون ریال آن را به آب اختصاص دهد؟
رسولی با بیان اینکه تمامی مدارک و اسناد مبنی بر داشتن حقابه اراضی کشاورزی به شرکت آب منطقه ای استان ارایه شده، افزود: همه کشاورزان قبل از احداث سد سومبار با این شرکت آب به خوبی همکاری کرده و اراضی خود را در تملک آن قرار دادند، ولی متاسفانه اکنون این شرکت آب زمین های زراعی را تامین نمی کند.
کشاورزان حاشیه سد، به لحاظ عرفی حقابه دارند
بخشدار غلامان، با اشاره به اجرای طرح لوله گذاری در ۷۸۰ هکتار از اراضی پایاب سد با اعتبار ۴۰ میلیارد ریالی، گفت: بعد از احداث سد سومبار، مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان این هزینه را از محل اعتبارات سفر مقام معظم رهبری به استان تامین کرد تا کشاورزان بتوانند به راحتی از آب سد بهره مند شوند، ولی در این بین شرکت آب منطقه ای بر اساس قانون، لزوم بهره مندی از سد را داشتن حقابه یا اخذ حق اشتراکی می داند.
جواد جوانوش با بیان اینکه ۹۰ درصد زمین های کشاورزی و مسکونی شهرستان رازوجرگلان فاقد سند مالکیت و بیشتر قولنامه ای است، تصریح کرد: شرکت آب منطقه ای استان، حقابه کشاورزان را در صورتی به رسمیت می شناسد که در اسناد رسمی چون دفاتر جزء جمع (مالکیت) آن شرکت، ثبت شده باشد.
وی افزود: اگرچه ممکن است کشاورزان ناتوان از اثبات حقابه داشتن خود به شکل قانونی باشند، ولی به لحاظ عرفی، این قشر زحمتکش حقابه دارند، زیرا سال ها است از آب رودخانه سومبار استفاده کرده اند و قبل از اینکه سدی ساخته شود، بندهایی برای آبیاری زمین های زراعی خود داشته اند.
مدیر جهاد کشاورزی رازوجرگلان نیز با اشاره به اینکه از حدود چهار سال پیش و از زمان انتصاب خود به این مسوولیت، درگیر این مشکل کشاورزان بوده است، افزود: موضوع آب بهای اراضی پایاب سد سومبار در نشست کارگروه آب کشاورزی با نماینده حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای مطرح شد ولی با قیمت مورد نظر این شرکت به توافق نرسیدیم.
الله وردی خادمی افزود: کشاورزان اراضی پایاب این سد، دلایل خود را مبنی بر داشتن حقابه نظیر بند آبیاری ارایه داده اند ولی در مقابل شرکت آب منطقه ای خواهان مدارک مستند برای حقابه کشاورزان است.
وی افزود: در حقیقت این شرکت می گوید، حقابه اراضی پایاب سد سومبار یا باید در دفاتر جزء جمع قدیم شرکت آب منطقه ای ثبت شده باشد، یا حکم دادگاه یا مدارک قانونی دیگر مشخص کننده حقابه آنها باشد.
اسناد حقابه اراضی کشاورزی پایاب سد در حال بررسی است
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی اظهار داشت: اسناد اراضی پایاب سد غلامان برای بهره مندی از حقابه در کمیسیون سه و پنج نفره قانون توزیع آب در حال بررسی است که اگر حقابه اراضی کشاورزی این مناطق اثبات شد، محاسبه آب با نرخ حقابه صورت خواهد گرفت.
وحید واسطه با بیان اینکه هم اکنون نیز قادر به تامین آب مورد نیاز اراضی کشاورزی هستیم اما نه با نرخ حقابه، خاطرنشان کرد: سال گذشته آب اراضی کشاورزی این مناطق با نرخ پایین مازاد که تفاوتی با نرخ حقابه ندارد، تامین شد.
وی تصریح کرد: مهمترین هدف ساخت سد غلامان کنترل سیلابهای مخرب پرسه سو، بهبود اراضی پایین دست و تامین آب کشاورزی بوده است.
سد غلامان بر روی رودخانه فصلی سومبار با هدف مهار سیلاب ها و جلوگیری از فرسایش خاک حاصل خیز، بهبود کشاورزی و افزایش سطح درآمد و اشتغالزایی برای مرزنشینان رازو جرگلان با اعتبار بیش از هزار و ۲۲۰ میلیارد ریال ساخته شده است.
این سد از نوع خاکی با هسته رسی است و تاج آن ۹۰۳ متر و ارتفاع آن از پی ۲۳ متر است.
گنجایش مخزن این سد حدود ۱۴ میلیون متر مکعب است که با بهره برداری از شبکه آبیاری و زهکشی این سد ۷۷۰ هکتار از زمین های کشاورزی منطقه غلامان و روستاهای سوخسو هاشم و پرسه سو زیر پوشش می رود.
به گفته برخی کشاورزان ساخت این سد نه تنها موجب اشتغال زایی نشد بلکه روستاییان را در تامین حداقل آب اراضی کشاورزی نیز در تنگنا گذاشته است.
شهرستان مرزی راز و جرگلان در ۱۲۰ کیلومتری مرکز خراسان شمالی قرار دارد.
بیکاری در این شهرستان ۷۰ هزار نفری خراسان شمالی بیش از دیگر نقاط استان است.