روزهایی که همه‌گیری ویروس کووید-۱۹، باعث تعطیلی همه اصناف و ادارات کشور شد، کتابفروشان و ناشران آسیب جدی‌تری را تجربه کردند. روزهایی که اوج فروش و یکی از بهترین بازه‌های زمانی برای بازگشت سرمایه به کتابفروشان به شمار می‌رفت، آن‌ها را به لبه ورشکستگی کشید، از سوی دیگر با لغو نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که قرار بود در روزهای پایانی فروردین برگزار شود، این آسیب‌ها به اوج رسید.
بسیاری کتابفروشان ضرر خود را بیش از ۷۰ درصد دانستند و در روزهای اخیر در کشور، نزدیک به ۱۰ کتابفروشی، امکان ادامه کار را از دست دادند و فروشگاه خود را بستند، نبود آمار دقیق فروش کتاب باز هم یکی دیگر از ارکان این خسارت است؛ اما با توجه به نامه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به هیئت دولت درباره خسارت‌های اهالی فرهنگ در روزهای همه‌گیری، برآوردها و گمانه‌زنی‌ها، ارقام بزرگی مطرح می‌شود که در صورت نبود اقدام‌های حمایتی، آینده صنف کتاب و صنعت نشر را تاریک نشان می‌دهد. این موضوعات باعث شد با رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران گفت‌وگو بپردازیم و چند و چون موضوع را از او جویا شویم.
این گفت‌وگوی در دو بخش تنظیم شده است که بخش دوم و پایانی آن را می‌خوانید.
هومان حسن‌پور درباره نمایشگاه مجازی کتاب گفت: این پیشنهاد را هر فردی می‌تواند بدهد اما این پیشنهادها ملاک و معیار ما در شورای سیاستگذاری نمایشگاه‌های کتاب کشور نیست، اگر بخواهیم نمایشگاه کتاب مجازی برگزار کنیم باید جوانب آن را بسنجیم. بسیاری از جاهایی که این برنامه‌ها پیشنهاد می‌شود، نمایشگاه کتاب تهران را با بولونیا و فرانکفورت مقایسه می‌کنند.
وی افزود: نمایشگاه‌ها طبقه‌بندی می‌شوند، برخی نمایشگاه‌ها فرهنگی، بخشی فرهنگی و اقتصادی و برخی نمایشگاه‌ها فرهنگی، اقتصادی و ملی هستند. نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در دسته سوم جای می‌گیرد. نمی‌گویم درست یا غلط اما این نمایشگاه، شاهرگ حیاتی نشر ایران به حساب می‌آید، حالا تصمیم می‌گیریم که نمایشگاه را آنلاین برگزار کنیم، می‌خواهیم چند میلیون نفر به مدت ۱۰ روز در سایتی که همه ناشرین در آن حاضر هستند، مشغول خرید باشند.
حسن‌پور با تشریح مسائل نمایشگاه کتاب مجازی، ادامه داد: اگر شما به عنوان یک مخاطب به نمایشگاه کتاب مجازی بروید، فرصت می‌کنید در این فضا جستجو کنید؟ این یک موضوع جدی و تاثیرگذار بر سرنوشت نشر ایران است و ممر درآمد چیزی حدود ۲ هزار نفر و شاید با احتساب خانواده‌هایشان بیش از حدود ۲۰ هزار نفر از جمعیت ایران باشد.
ما در شورای سیاستگذاری نمایشگاه، برای چیدمان نمایشگاه به عمد ناشران بزرگ را در گوشه می‌گذاریم که مخاطب برای رسیدن به آن‌ها از ناشران کوچک هم بازدید کند و به آن‌ها سر بزند و ناشران جدید را بشناسد، کارهای تازه را ببیند و با ناشرانی که شهرت کمتر یا تعداد آثار کمتری دارند آشنا شود. اما وقتی به نمایشگاه کتاب مجازی بروید، مشخص است چند ناشر عمده را در در نظر می‌گیرید، چند کتاب که می‌خواهید را تهیه می‌کنید و همه چیز تمام می‌شود. اگر اینگونه باشد، همین کار را می‌توان در سایت ناشر نیز انجام داد، نیازی به نمایشگاه کتاب مجازی نیست.
او افزود: نمایشگاه کتاب مجازی با خرید کتاب از سایت چه تفاوتی دارد، اگر من این قدر سواد داشته باشم که بتوانم از فضای مجازی استفاده کنم، نیازی به این نمایشگاه نخواهم داشت، مگر آن‌که بگوییم قرار است بازی گرافیکی راه بیندازیم که در این صورت هم می‌دانیم مخاطب جدی کتاب وارد این بازی نخواهد شد.
با برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی پرونده کتابفروشی‌ها، بسته می‌شود
حسن‌پور بیان کرد: برگزاری نمایشگاه مجازی جدا از کارآمد نبودن، جوانب بسیاری هم دارد. برگزاری نمایشگاه کتاب واقعی را لغو می‌کند. ناشران جدیدی را که کار خود را تازه آغاز کردند یا عناوین کمتری دارند به راحتی از گردونه فروش حذف می‌کند. این کار به طور جدی و رسمی کتابفروشان را هدف می‌گیرد، اگر آسیب نمایشگاه کتاب به کتابفروش را ۱۰۰ در نظر بگیریم نمایشگاه مجازی کتاب، آسیبش ۱۰ هزار است. زیرا در نمایشگاه کتاب همه در جو خرید کتاب هستند، امکان دارد بسیاری افراد به نمایشگاه کتاب مراجعه نکنند، مثلاً کسانی که در شهرستان هستند از کتابفروشی‌های شهر خود خرید کنند اما با برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی پرونده کتابفروشی‌ها برای همیشه بسته می‌شود.
حسن‌پور ادامه داد: همه سود نمایشگاه کتاب به اندازه قیمت یکی از مغازه‌های کتابفروشی روبه‌روی دانشگاه تهران نیست، بهتر است به این موضوع دقت کنید اگر نمایشگاه کتاب مجازی برگزار شود، هر کدام از این کتابفروشی‌ها که به رستوران یا اغذیه فروشی تبدیل شوند، برگزار کنندگان هم در آن سهمی دارد. با از دست دادن هر کدام از این کتابفروشی‌ها، بخشی از سرمایه وزارت فرهنگ و ارشاد را از دست داده‌ایم.
نمی‌دانم این اظهارنظرها از کجا می‌آید، حتی اگر بگویند برای همه فرصت برابر فراهم می‌شود امکان ندارد، بحث‌های جانبی آغاز خواهد شد، اگر همه چیز هم فراهم باشد، آیا اینترنت کشش برگزاری چنین برنامه‌ای را دارد؟ می‌خواهیم یک جلسه آنلاین هیئت مدیره اتحادیه را برگزار کنیم اما نمی‌توانیم.
نمایشگاه کتاب مجازی، تیر خلاص بر پیکر کتابفروشان است
حسن‌پور گفت: نمایشگاه کتاب مجازی تیر خلاص بر پیکر کتابفروشان است، نمایشگاهی که یک روز قرار بود موجب ترویج کتابخوانی و ویترین فروش کتاب باشد حالا به نابودگر تبدیل می‌شود. قصد داشتیم سرمایه‌گذاری‌ها در برگزاری نمایشگاه‌های کتاب استانی و کارهایی از این دست را به تاسیس کتابفروشی اختصاص بدهیم با این کار گویی به مغز صنف کتابفروشان شلیک کرده‌ایم. باید در نظر بگیریم ویترین کتابفروشی‌ها را به زحمت و با سختی به دست آورده‌ایم و به زحمت و با سختی آن را حفظ می‌کنیم، حالا که نتوانستیم آن را بیشتر کنیم، چرا برای حفظ آن کاری نمی‌کنیم؟
وی با مخالفت با اظهارات درباره نمایشگاه کتاب مجازی اظهار داشت: بسیاری می گویند این مسئله به نفع ناشران است اما مدت‌هاست سیستم کمیت‌گرایی در مدیریت کتاب ما باعث شده اتفاقاً ناشران بیشترین آسیب را ببینند، اگر نگاه کیفیتی داشتیم کارمان به اینجا نمی‌رسید. وقتی هنوز فکر می‌کنیم ناشری که ۵۰ عنوان کتاب منتشر کرده است، بهتر از ناشری است که هر سال یک کتاب اما یک فرهنگ منتشر می‌کند، نتیجه‌ای نخواهیم گرفت. ناشران اصلاً قابل مقایسه نیستند اما سیستم مدیریت به ما می گوید آن که کار بیشتری انجام می‌دهد، ناشر حرفه‌ای‌تری است.
حسن‌پور این تعریف را غلط خواند و گفت: معیاری که برای کمیت آثار در نظر گرفته شده، روی کیفیت اثر تاثیر می‌گذارد این‌همه صدمه که به بازار نشر خورده است، نتوانسته مدیران را قانع کند که این تقسیم‌بندی غلط است، وقتی برهان شما برای کمک به ناشران کمیت آثار باشد وضعیت بهتر از این نخواهد بود. ناشری را می‌شناسیم که بعضی کتاب‌ها را به صورت جزوه‌های کوچک منتشر می‌کند و مدعی انتشار پنج هزار عنوان کتاب بوده است اما روی هم که جمع شوند، چهل عنوان هم نیستند.
از وقتی این قانون را گذاشتند که یک ناشر فعال، باید در سال تعداد مشخصی که کتاب منتشر کند، اولین ضربه را به بازار نشر زدند، ضربه دیگر این بود همین نگاه کمّی، ملاک و معیار حضور در نمایشگاه کتاب شد. همه مشکلات ما برای قاچاق کتاب، کتاب‌سازی و دزدی مطالب، از همین نقطه آغاز می‌شود، از سیاست‌هایی که بدون فکر قبلی و هماهنگی با کارشناسان ایجاد می‌شوند.
او تصمیم‌گیری در حوزه کتاب را حساس دانست و گفت: در بحران‌ها باید تصمیمات خاصی بگیریم اما این تصمیمات نباید به راهبرد تبدیل شود، چون اساس کار را به هم می‌ریزد، طرحی که در بحران مطرح شده بود، ناگهان تبدیل به راهبرد فرهنگی کشور شد، این ایده از ابتدا قرار نبود دائم باشد. به نخستین نمایشگاه کتاب نگاه کنید چند ناشر در آن بود و چگونه برگزار شد و امروز چگونه برگزار می‌شود، در سال‌های اخیر ما حتی ۴۶ هزار مترمربع را هم کم می‌آوریم، حالا هم کاری جدید در نظر گرفته شده، نه کتابفروش، نه ناشر مهم نیستند و می‌خواهند نمایشگاه کتاب مجازی برگزار شود.
نمایشگاه مجازی، مخاطب فیزیکی را برای همیشه حذف می‌کند
حسن‌پور اظهار داشت: اگر طرح فروش کتابی هم در نظر داریم، باید آن را در کتابفروشی‌ها اجرا کنیم و مثل سال‌های گذشته، پول آن را چند ماه دیگر نپردازیم، اگر قرار به برگزاری طرح حمایتی در دوران شیوع بیماری است باید پول آن، در لحظه به حساب کتابفروش برود.
وی گفت: با برگزاری نمایشگاه مجازی، مشکل تازه‌ای به وجود می‌آید، مخاطب فیزیکی حذف می‌شود و به همین دلیل کالایی که تولید می‌کنیم کم خواهد شد. به پیشرفته‌ترین شرکت‌های فناوری دنیا که نگاه می‌کنیم مثلاً شرکت اپل، آیا نمی‌تواند بگوید وارد سایت شوید و آنلاین گوشی‌ها را بخرید؟ حتما دلیلی دارد که فروش فیزیکی و صف‌های بلند برای هر محصول ایجاد می‌کند و در بیشتر شهرهای دنیا فروشگاه‌های بسیار بزرگ دارد. این شرکت به روشی هوشمندانه، ارتباط با مشتری را می خواهد و نیاز می‌داند محصول لمس و دیده شود، بسیاری از افراد که قصد خرید ندارند، با دیدن محصولات اپل آن را می‌خرند. شما وقتی می‌خواهید کتاب بخرید باید متن آن را ببینید، آن را تورق کنید، با آن ارتباط برقرار کنید، کیفیت ترجمه، صفحه‌آرایی و مطالب دیگر را محک بزنید تا یک کتاب را بخرید.
حسن‌پور یکی از مشکلات مجازی شدن نمایشگاه را نبود ارتباط نویسنده و مخاطب دانست و افزود: وقتی اصرار می‌کنیم همه چیز مجازی باشد، نویسندگان هم کم کار می‌شوند و آثارشان را در همان رسانه‌های برخط منتشر می‌کنند.
رئیس اتحادیه ناشران، این انتقاد را که کتابفروشان آماده فروش غیرحضوری نبودند روا ندانست و گفت: مگر دیگر نهادها آماده این شرایط بودند؟ اصرار ما به دیجیتال شدن فروش کتاب به معنای فروش آنلاین نبود، نکته این است که کتابفروش به موجودی ناشران و کتاب‌های موزعان دسترسی داشته باشد و بتواند هر کتابی را در کمترین زمان ممکن تهیه کند. کار ناشر تولید کتاب است و فروش کتاب و رساندن آن به دست مخاطب به عهده کتابفروشی است.
حسن‌پور اضافه کرد: حتی در این شرایط، باز هم می‌شنویم نشر وابسته است اما باید بدانیم این تصمیم‌گیری‌هاست که بازار نشر را خراب می‌کند. محل فروش کتاب در کتابفروشی است، حالا می‌خواهد اینترنتی بفروشد یا فیزیکی، ناشر باید کتاب خود را تولید کند، موزع باید آن را به دست کتابفروش برساند و کتابفروش باید آن را بفروشد تا چرخه تولید کتاب سالم کار کند. با این توضیحات فکر می‌کنم هیچ عقل سلیمی به برگزاری نمایشگاه مجازی آنلاین رضایت نمی‌دهد و چرا باید این موضوع کارشناسی نشده در رسانه‌ها مطرح شود؟
درباره زمان نمایشگاه، باید سنجیده صحبت کنیم
حسن‌پور در پاسخ به این سوال که امکان برگزاری نمایشگاه کتاب در آبان ماه وجود دارد گفت: در موقعیتی نیستم که هر چه به ذهنم می‌رسد را به زبان بیاورم. ما درباره معاش حدود ۲ هزار نفر آدم صحبت می‌کنیم، اگر بخواهیم تاثیری که این موضوع بر فروش کتابفروشی‌ها می‌گذارد را هم اضافه کنیم، ۴ هزار نفر اضافه می‌شود، این جمعیت زیادی است. اکنون در ماه‌های اول سال هستیم، فرصت زیادی برای سنجیدن اوضاع و تصمیم‌گیری داریم. قبل از هر چیز باید صبر کنیم تا ستاد کرونا وضع بیماری را معلوم کند، تا آن زمان اقدامات حمایتی لازم را برای ناشران و کتابفروشان و موزع آن انجام دهیم، ابتدا باید بدن نشر را زنده نگه داریم تا بتوانیم آن را به هر نمایشگاهی، برسانیم.
وی افزود: با مطرح کردن این موضوعات ذهن مدیری که دنبال راه‌حل برای مشکلات بوده را به هم می‌ریزیم، وقتی او می‌خواهد با در نظر گرفتن همه گزارش‌ها و برآوردها تصمیمی بگیرد، این ایده‌ها ذهنش را منحرف خواهد کرد. در نظر بگیرید در نمایشگاه بخواهد آبان برگزار شود آیا اصلاً ناشر می‌تواند تا آن زمان صبر کند؟ آیا تا آن زمان می‌تواند مجموعه‌اش را حفظ کند؟
گمانه‌زنی‌ها، بازار کتاب را به آشوب می‌کشد
حسن‌پور پیدا کردن راه‌حل را کار سختی دانست و ادامه داد: نمی‌توانم به صراحت بگویم چه کاری را انجام بدهیم یا چه کاری را انجام ندهیم، فکر می‌کنم باید صبر کنیم تا نشانه‌های درستی از ستاد کرونا بگیریم تا بر اساس آن طرحی بریزیم یا تصمیمی بگیریم، چون هیچ چیز به اندازه سلامتی اهالی کتاب اهمیت ندارد. باید یک نمای کلی از آینده داشته باشیم تا درباره برگزاری نمایشگاه کتاب تصمیم بگیریم.
تا آن زمان در شورای سیاستگذاری نمایشگاه کتاب، بحث و تبادل نظر داریم و زمان مناسب را انتخاب خواهیم کرد، گمانه‌زنی در تاریخ برگزاری، ترمز اقدامات حمایتی را می‌کشد و بخش‌های مختلف صنف را رودرروی هم قرار می‌دهد. ناشر و کتابفروش با هم به مشکل می‌خورند و موزع دچار دردسر می‌شود، اینگونه صنف به آشوب کشیده می‌شود.
حسن‌پور گفت: اظهارنظرهایی که در این زمان می‌شود، باید سنجیده باشد همه تحت فشار هستند. وقتی کارفرما نتوانست حقوق اسفند و فروردین نیروهایش را بپردازد، مسلماً اوضاع به هم ریخته‌ای دارد، ناشران به مولفان، مترجمان و محققان بدهکارند، چک‌های پاس نشده، پشت هم شرایط را عذاب‌آورتر می‌کند. این گمانه‌زنی‌ها باعث اختلاف نظر می‌شود حتی برای امنیت ملی هم مشکل ایجاد خواهد کرد، در این شرایط باید کمی متعهدانه صحبت کنیم.
پایان.