سمندر کردستانی یا عروس چشمه‌سارها جانور دوزیستی از خانواده سمندریان است که در گذشه‌های نه چندان دور به دلیل شکار و تغییر شرایط اقلیمی در خطر انقراض قرار داشت اما امسال با توجه به شرایط اقلیمی مناسب، شرایط زیست آنها در این منطقه به شیوه مناسبی تغییر کرده و باعث افزایش این گونه جانوری شده است.
پراکندگی این گونه زیبا با نام علمی «Neurergus microspilotus» و از جنس «Neurergus» در سطح دنیا محدود به ایران، ترکیه و عراق است و شهرستان بوکان با داشتن جمعیت فراوان، زیستگاه اصلی این گونه در ایران به شمار می‌رود.
لاروهای این گونه در آب رشد کرده و پس از بلوغ و رشد کافی، وارد خشکی می‌شود و محیط‌های نمناک و دارای رطوبت را به عنوان زیستگاه انتخاب می‌کند؛ زیست آن در ارتفاعات به دلیل تمیز و زلال بودن آب و مهیا بودن تغذیه مناسب و شرایط دمایی مطلوب بوده و تغذیه این جانور از جلبک‌ها، حشرات و لارو جانوران دیگر است.
این گونه جانوری با خال‌های زردرنگ در استان‌های کردستان، کرمانشاه و آذربایجان‌غربی نیز زیست می‌کند و در اوایل صبح یا هنگام شب، از آب بیرون آمده و گاهی نیز به خشکی می‌آید.
این گونه نادر جانوری برای نخستین‌بار طی سال ۱۳۷۸ از سوی اداره حفاظت محیط زیست بوکان در منطقه شناسایی شد و در مناطقی چون شمال‌شرق عراق و جنوب‌شرق ترکیه نیز دیده شده است.
سمندر کردستانی که علاوه بر بوکان در مناطقی چون سردشت و مهاباد نیز مشاهده شده، در زبان محلی «بووکی کانیاو» یا عروس چشمه‌ها خوانده می‌شود و این روزها مورد توجه و حمایت افراد محلی و دوستداران محیط زیست قرار گرفته است.
افزایش تعداد در پی شرایط مناسب زیستی
به گفته رییس اداره حفاظت محیط زیست بوکان، در گزارش‌های ارسالی طی سال‌های گذشته وجود این نوع سمندر تنها در استان‌های کرمانشاه و کردستان و در داخل چشمه‌ها و رودبارهای واقع در دره‌های عمیق سلسله جبال زاگرس (مرکزی) گزارش شده بود.
آوات بازیار ادامه داد: با توجه به پایش‌های انجام شده طی چندین سال گذشته مشخص شد که قسمت‌های زیادی از منطقه مکریان در جنوب آذربایجان‌غربی شامل شهرستان‌های سردشت و بوکان نیز از زیستگاه فعال این‌گونه به شمار می‌روند و پراکنش جغرافیای آن جدا از استان‌های کرمانشاه و کردستان منطقه مکریان را نیز شامل می‌شود.
وی اظهار داشت: سمندر کردستانی از گونه‌های کمیاب جانوری در دنیاست که در لیست سرخ اتحادیه حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) قرار گرفته و در رده حفاظتی بسیار خطرناک (Critically Endangered) رتبه‌بندی شده است و این امر اهمیت حفاظت از این گونه را دوچندان می‌کند.
وی با بیان اینکه هنوز پایش و سرشماری این گونه در سال جاری آغاز نشده است، افزود: بارش‌های مناسب، حفاظت از این گونه جانوری توسط مردم و شکار نکردن آن از یک سو و وجود رطوبت مناسب از سوی دیگر باعث شده است تا امسال تعداد این‌گونه جانوری با اهمیت در منطقه افزایش مناسبی پیدا کند.
«بازیار» با بیان اینکه در این منطقه چهار آبراهه مهم به عنوان محل زیست این گونه جانوری وجود دارد، گفت: اطلاع‌رسانی اداره حفاظت محیط زیست بوکان باعث شده مردم نیز نسبت به حفاظت از این گونه حساسیت به خرج دهند و با دید متفاوت‌تری نسبت به گذشته به آن نگاه شود.
وی افزود: برای حفاظت از این گونه جانوری و شرایط زیستی خاص این منطقه، به اداره‌کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی پیشنهاد شده است تا به عنوان منطقه حفاظت شده یا شکار ممنوع تبدیل شود.
رییس اداره حفاظت محیط زیست بوکان با بیان اینکه نخستین مشاهدۀ رسمی سمندر کردستانی در این شهرستان به اردیبهشت ۱۳۸۸ و در چشمه «کانی سارد» بین روستاهای «گنمان» و«موسی» برمی‌گردد، بیان کرد: منطقه کوهستانی ایل «گورک» بوکان شامل روستاهای «زاوا کیو»، «سارده کویستان»، «موسی»،« ابراهیم خصار» و «گنمان» از مهمترین مناطق زیستی این گونه است.
به گفته «بازیار» منطقه کوهستانی ایل «گورک» در مجموع از بارندگی‌های مطلوبی برخوردار بوده و وجود چشمه‌ها و آبراهه‌های فراوان باعث به وجود آمدن شرایط مطلوب زیستگاهی برای سمندر کردستانی شده بطوریکه چندین کانون مهم تولید مثل و زادآوری در این منطقه ثبت شده است.
وی اظهار داشت: پوشش گیاهی این منطقه از درختچه‌های بلوط، گراس‌لندها، گیاهان علوفه‌ای، نسترن وحشی و درخت‌های بید تشکیل شده و این منطقه با توجه به قرار گرفتن در امتداد جنگل‌های زاگرسی و وجود سرچشمه‌های آب فراوان به محل مناسبی برای زیست سمندر کردستانی تبدیل شده است.
یک کارشناس حوزه محیط زیست نیز گفت: عمده‌ترین عوامل تهدیدکننده جمعیت سمندر کردستانی شامل خشکسالی‌های پی‌درپی، زنده‌گیری، تخریب زیستگاه مانند انشعاب آب چشمه‌ها برای اهداف کشاورزی و آلودگی آب از طریق علف‌کش‌ها و کودهای شیمیایی است.
محمد احمدی ادامه داد: سمندر کردستانی در بیشتر موارد در ارتفاعات هزار و ۳۰۰ تا هزار و ۴۰۰ متر زندگی می‌کند و در جنگل‌های بلوط زاگرسی پراکنش دارد که در داخل رودخانه و دمای آب محیط ۱۰ تا ۳۰ درجه سانتی گراد به سر می‌برد.
وی به رنگ زیبای این سمندر اشاره کرد و گفت: سطح پشتی این گونه قهوه‌ای تا سیاه با لکه‌های زرد مایل به سبز کوچک به تعداد زیاد می‌باشد که پراکنش لکه‌ها در سطح پشتی این سمندر از الگو یا طرح خاصی تبعیت نمی‌کند و بخش‌های زیرین به رنگ قرمز کارمن دیده می‌شود و پاها وقتی به تنه نزدیک می‌شود، یکدیگر را می‌پوشاند.
وی گفت: این گونه سمندر به محض آب شدن یخ‌ها در فصل بهار برای جفت‌گیری از محل زیست زمستانه‌اش خارج می‌شود و به سمت جویبارها حرکت می‌کند.
امید یوسفی افزود: با توجه به اهمیت این گونه از سمندر بررسی برنامه «عمل ملی حفاظت از سمندر» با همکاری دانشگاه کردستان در زیستگاه‌های استان در حال تدوین است.
وی اظهار داشت: در این برنامه، زیستگاه‌های این دوزیست به شدت در حال انقراض مورد بررسی قرار می‌گیرد و چالش‌ها، دشمنان طبیعی و غیرطبیعی آن و نقشه راه برای حفظ نسل آن شناسایی می‌شود.
وی اضافه کرد: این برنامه در راستای حمایت و حفظ سمندر و کمک به افزایش جمعیت آن در زیستگاه‌های استان به‌ویژه در مناطق جنگلی زاگرس و در شهرستان‌های پیرانشهر، سردشت، مهاباد و بوکان بوده و مجری این طرح، اداره‌کل حفاظت از محیط زیست است.
وی افزود: در این پایش تمامی زیستگاه‌های این دوزیست مورد بررسی قرار گرفت که بعد از جمع‌آوری آمار، برنامه‌ریزی‌های لازم برای حفاظت از این گونه سمندرها توسط سازمان مرکزی و اداره نظارت بر حیات وحش استان انجام می‌گیرد و در صورت نیاز، عوامل آلوده‌کننده زیستگاه‌های آن حذف می‌شود.
یوسفی با بیان اینکه سمندرها به دلیل حساس بودن به شرایط محیطی، همواره با آسیب‌های بسیار جزئی و نیز آلودگی بسیار کم منابع آبی از بین می‌روند، افزود: طی سال‌های گذشته به دلیل خشک شدن چشمه‌ها و تغییر کاربری آنها و شکار آنها توسط پرندگان و مارها، این گونه نادر بسیاری از زیستگاه‌های خود را از دست داده و در شمار گونه‌های در حال انقراض قرار گرفته است.
سمندر کردستانی از راسته دوزیستان دم‌دار و خانواده سمندرهاست و از این جنس (Neurergus) سه گونه در ایران وجود دارد؛ این گونه دارای سر پهن، طول سر با عرض آن تقریبا برابر، پوزه گرد، چشم‌های برجسته، بدن و دم قوی، فاقد تاج پشتی و به رنگ سیاه براق همراه با لکه‌های زرد رنگ روشن به اشکال حلقه‌ایی، قلابی و نیم‌دایره است و خال‌های زرد این‌گونه به طور غیرمنظم در پشت بدن قرار دارند که این مشخصات ظاهری آن را از دیگر سمندرها متمایز کرده است.