خلیج‌فارس و خاورمیانه به دلیل اهمیت ژئوپلیتیک در طول تاریخ مورد توجه قدرت‌های جهانی بوده است. امنیت جهانی با امنیت خاورمیانه پیوندی ناگسستنی دارد. امنیت اقتصادی کشورهای صنعتی نیز بستگی به صدور نفت خام از این منطقه دارد و برای این کشورها مهم و حیاتی است. بروز بحران‌های اقتصادی و سیاسی، اختلاف و رقابت بازیگران منطقه‌ای، دخالت‌های فرامنطقه‌ای، ظهور جنبش‌های رادیکال ، اختلافات مرزی و ... به صورت مزمن سبب شده که نتوان برای دکترین امنیت در خاورمیانه چشم‌اندازی روشن در نظر داشت.
موقعیت ژئواستراتژیک و تأمین بخش زیادی از انرژی جهان موجب شده تا مداخله قدرت‌های جهانی در منطقه به بهانه امنیت‌سازی و در حقیقت تأمین منافع این قدرت‌ها در خارج از مرزهایشان و نیز تضمین انتقال سرمایه به کشورهایشان صورت گیرد. در میان قدرت‌های جهانی، روسیه همسایه خاورمیانه محسوب می‌شود. روابط روسیه با منطقه خاورمیانه از تاریخی دیرینه برخوردار است. روسیه و ملت‌های منطقه از دیرباز با هم پیوندهای مختلف اقتصادی، فرهنگی و سیاسی داشته‌اند. این روابط و پیوندهای دیرینه باعث شده که روسیه به‌عنوان یکی از بازیگران کلیدی صحنه خاورمیانه به‌خصوص در زمینه حل‌وفصل مناقشات و چالش‌های این منطقه مطرح باشد. کرملین همچنین دغدغه‌هایی امنیتی در منطقه دارد.
خاورمیانه و دکترین امنیتی روسیه
نظریه امنیت جمعی در منطقه خلیج‌فارس، برای نخستین بار نیست که از سوی روسیه مطرح می‌شود. مقامات مسکو در اواخر دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ زمانی که خطر حمله آمریکا به عراق شدت یافته بود چنین پیشنهادی را مطرح کردند، اما مسکو نتوانست حمایت کشورهای منطقه را از این طرح به دست آورد.
«ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهوری روسیه در سال ۲۰۱۵ در نشست مجمع عمومی سازمان ملل و در آستانه آغاز عملیات نظامی روسیه در سوریه از لزوم ایجاد یک ائتلاف ضدتروریستی واحد سخن گفته بود. در آن زمان آمریکا و متحدانش با این مساله مخالفت کردند و روسیه تنها ماند. در سال‌های گذشته نیز وزارت امور خارجه روسیه از سندی تحت عنوان «دکترین امنیتی خلیج‌فارس» رونمایی کرد که در آن پیشنهادهایی در جهت تقویت اعتماد و شفافیت در منطقه و ایجاد سازمان منطقه‌ای در عرصه تأمین امنیت خلیج‌فارس مطرح‌شده بود. روسیه برای تقویت امنیت در خلیج‌فارس، عدم حضور نظامی کشورهای فرا منطقه‌ای و جلوگیری از تنش در جهت تأمین امنیت جمعی در منطقه این طرح را ارائه کرده است. مسکو از همه نقش‌آفرینان در منطقه، ازجمله طرف‌هایی که با یکدیگر اختلافاتی دارند، می‌خواهد تا در جهت تقویت اعتماد متقابل و شفافیت، گام‌های مشخصی بردارند.
طرف روسی پیشنهاد کرده است که رایزنی‌هایی بر اساس مذاکرات چندجانبه انجام شود و یک گروه ابتکاری برای فراهم‌سازی مقدمات برگزاری یک اجلاس بین‌المللی در زمینه امنیت و همکاری در منطقه خلیج‌فارس شکل گیرد. از جمله اقدامات پیشنهادی مسکو، تقویت گفت‌وگوها بین مقامات سیاسی، نظامی و کارشناسان کشورهای منطقه، هماهنگی در زمینه اجرای مانورها و عملیات نظامی و پروازهای نظامی، آشنایی با تسلیحات نظامی طرفین و خودداری از استقرار گروه‌های نظامی کشورهای فرا منطقه‌ای در خلیج‌فارس و به‌طور کلی کاهش حضور نظامی خارجی در این منطقه است. مقامات روسیه بر این باورند که طرفین علاقه‌مند می‌توانند برای انعقاد توافق‌نامه‌ای درزمینه کنترل تسلیحات و ایجاد مناطق غیرنظامی مشخص در منطقه رایزنی‌هایی را انجام دهند و در دورنمای آینده ممکن است یک سازمان امنیت و همکاری در منطقه خلیج‌فارس به وجود آید که علاوه بر نمایندگان کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، نمایندگانی از روسیه، آمریکا، چین، هند، کشورهای عضو اتحادیه اروپا و دیگر نقش‌آفرینان منطقه‌ای بتوانند به‌عنوان ناظر در آن شرکت داشته باشند.
روسیه اصل احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها، خودداری از دخالت خارجی در امور داخلی این کشورها و حل‌وفصل اختلافات داخلی بر اساس قانون اساسی و از طریق گفت‌وگوهای ملی را اصلی مهم در تحقق این طرح می‌داند.
طیفی از کارشناسان به ویژه در کشورهای غربی بر این باورند بخش مهمی از رویکرد روسیه به منطقه خلیج‌فارس از بلندپروازی‌های مسکو در سیاست‌های جهانی ناشی می‌شود. در طول سال‌های اخیر، روسیه توانسته از حالت تدافعی خود در دهه ۱۹۹۰ خارج شود و در اکثر بحران‌های مهم بین‌المللی همچون بحران سوریه، اوکراین و ونزوئلا، دست برتر را بیابد. اگرچه همه این بحران‌ها را آمریکایی‌ها ایجاد کردند، اما درنهایت این روس‌ها بودند که در رقابتی سخت با آمریکا، مانع اجرای طرح‌ها و اهداف واشنگتن شدند. بنابراین رویارویی با آمریکا و تشدید رقابت‌ها و اختلافات ژئوپلیتیک، نقش مهمی در افزایش توجه مسکو به خلیج‌فارس دارد.
در شرایطی که آمریکا تلاش می‌کند حضور نظامی خود را در منطقه افزایش دهد و در پی تشکیل ائتلاف مدنظر خود در منطقه است، قاعدتاً روسیه نمی‌تواند نسبت به یکی از مهم‌ترین نقاط جهان بی‌تفاوت باشد. هدف روسیه جلوگیری از افزایش نظامی‌گری آمریکا و ایجاد ائتلاف‌های نظامی جدید در خلیج‌فارس است.
نزدیکی مواضع ایران و روسیه در خلیج‌فارس
«حسن روحانی»، رئیس‌جمهوری کشورمان مهرماه سال گذشته در صحن سازمان ملل متحد، از طرح «ابتکار صلح هرمز» یا «ائتلاف امید» سخن گفت که هدف آن، مشارکت کشورهای منطقه برای تأمین امنیت خلیج‌فارس است. روسیه نیز در مرداد همان سال از طرح امنیت گروهی خود برای ایجاد صلح و ثبات پایدار در خلیج‌فارس رونمایی کرد.
اهداف ابتکار صلح هرمز ارتقای همبستگی، تفاهم متقابل و روابط صلح‌آمیز و همکاری بین کشورهای منطقه برای حصول اطمینان از تمامیت ارضی و استقلال سیاسی و همین‌طور همکاری در ریشه‌کن کردن تروریسم، افراط‌گرایی و تنش‌های فرقه‌ای و حصول اطمینان از امنیت انرژی، آزادی کشتیرانی و جریان آزاد نفت است. ایران همواره بر شکل‌گیری ترتیبات امنیتی در خلیج‌فارس با حضور همه بازیگران منطقه‌ای تأکید کرده است. روس‌ها نیز در طرح خود این مسئله را به‌وضوح مطرح کرده‌اند که امنیت منطقه باید به‌وسیله کشورهای منطقه تأمین شود و در این پروسه، همه کشورها حضور داشته باشند. در واقع، فقدان حضور هر یک از کشورهای منطقه می‌تواند به روند کلی برقراری امنیت در منطقه آسیب برساند. طرح روسیه با استقبال کشورهایی مواجه شده که آرامش و ثبات در منطقه را به ناامنی و تنش ترجیح می‌دهند.
تحلیلگران سیاسی می‌گویند این طرح با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. ایران و عربستان به دلیل سیاست‌های توسعه‌طلبانه ریاض در منطقه دچار اختلاف‌نظرند. گفتگوی قطر با عربستان و امارات به دلیل مسائل ایدئولوژیک دارای روندی چالشی است. نگاه برتری‌طلبانه ای که عربستان به کشورهای منطقه از جمله کویت، بحرین، امارات، قطر و عمان دارد، آن‌ها را از برگزاری هرگونه گفت‌وگوی برابر دور می‌کند. عملاً طرح ارائه‌شده ایران و روسیه با استقبال لازم از سوی همه بازیگران مواجه نشده است، زیرا اکثر کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج‌فارس که از لحاظ امنیتی و نظامی دارای وابستگی‌های زیادی به آمریکا هستند، موضع شفاف و صریحی درباره این طرح اتخاذ نکردند و یا با سکوت از کنار آن گذشتند. طرح روسیه دارای شباهت‌های زیادی با ایده‌هایی است که جمهوری اسلامی ایران برای ایجاد و حفظ امنیتی در منطقه ارائه کرده و می‌تواند منافع و اهداف راهبردی بازیگران مستقل منطقه‌ای را تا حد زیادی محقق سازد.