ساخت باغ وحش یا مجموعه نگهداری حیوانات در یونان، روم، ایران و کشورهای اسلامی پیشینه ای طولانی دارد. نخستین باغ وحش به شیوه جدید باغ‌وحش لندن است که در ۱۸۲۸ میلادی در لندن بازگشایی شد. امروزه بیش از هزار باغ وحش در جهان وجود دارد. نخستین باغ وحش به سبک جدید در ایران در زمان ناصرالدین شاه قاجار احداث شد و جایگاه آن باغ لاله‌زار در محل خیابان لاله‌زار کنونی در تهران بود. بعدها این باغ به فرح‌آباد انتقال یافت و مرکز باغ وحش سلطنتی شد.
پژوهشگران معتقدند در باغ وحش‌های مدرن و پیشرفته، شرایط زندگی تا حدی مطلوب برای زیستمندان وجود دارد اما وضعیت در یک محیط نامناسب و کاملاً مغایر با محل زندگی حیوان، چیزی جز درد و عذاب به همراه نخواهد داشت که به اعتقاد فعالان زیست محیطی، از این نوع باغ وحش‌های نیز در کشورهای مختلف کم نیست.
حسن عمویی کارشناس اکوتوریسم در این باره می گوید که حداقل درسی که می‌توانیم از کرونا بگیریم این است که مرزهای سیاسی مهم نیستند، زیرا اکوسیستم بزرگ کره زمین یکپارچه است و تغییرات اقلیمی مرز نمی‌شناسند. وی ادامه داد: در این شرایط برخی از حیوانات وحشی در سراسر دنیا و حتی ایران احساس امنیت کرده و وارد محدوده‌های شهری و روستایی شده‌اند. به‌نظر می‌رسد، این احساس امنیت، یکی از اثرات مثبت کوتاه‌مدت کرونا بر محیط زیست است.
عمویی غفلت نهادهای نظارتی در ایام کرونایی را موجب بالا رفتن آمار شکار دانست و شکار بی‌رویه جانوران وحشی در سال‌های اخیر، فشاری مضاعف بر اکوسیستم شکننده ما وارد کرده‌است.
با شیوع گسترده ویروس کرونا، مردم با ماندن در خانه‌های خود سعی در شکستن زنجیره انتقال این ویروس را دارند و به همین سبب باغ وحش‌ها خالی از بازدیدکنندگان است. در این شرایط و افزایش نگرانی ها برای شیوع ابتلا به بیماری و کاهش مراجعات به این مکان ها بار دیگر زنگ خطر تعطیلی باغ وحش ها در میان فعالان محیط زیستی و دوستداران حیوانات به صدا درآمد.
در این گزارش به بررسی آخرین وضعیت مهم ترین باغ وحش های کشور پرداخته شده و شرایط آنها از ابعاد مختلف مورد واکاوی قرار گرفته است.
باغ وحش اصفهان
باغ وحش صفه به مکانی برای نگهداری ۳۱۸ حیوان متشکل از ۳۷ گونه تبدیل شده که اگرچه سال هاست حال و روز خوشی ندارد اما این روزها بیشتر مورد توجه قرار گرفته تا جایی که هم‌اکنون پویشی با عنوان «نه به باغ وحش صفه اصفهان» نیز برای تعیین سرنوشت آن راه‌اندازی شده است.
انتشار تصاویری از وضعیت نامناسب حیوانات موجود در این باغ وحش در فضای مجازی، نارضایتی بسیاری از اصفهانی‌ها و جمعی از دوستداران محیط زیست و حیوانات در دیگر شهرها را در پی داشت و فعالان محیط زیست را برانگیخت تا با راه‌اندازی این پویش، مخالفت جدی خود با نگهداری نامناسب این حیوانات را اعلام کنند و حتی در ابعادی وسیع تر برای کاهش تعداد باغ وحش‌های کشور و احقاق حقوق حیوانات و رهایی موجودات اسیر در قفس‌ها، دست به کار شوند.
سید رسول موسوی مسوول تشکیل این پویش مردمی با بیان‌اینکه باغ وحش صفه اصفهان هیچگونه استانداردی ندارد، خاطرنشان کرد: شیوع کرونا و اجبار مردم به ماندن در خانه با وجود برخورداریشان از امکانات رفاهی، این همه گرفتاری روحی و روانی برای انسان‌ها ایجاد و این موضوع را در اذهانشان تداعی کرده که پس در قفس قرار دادن حیوانات و اسیر کردن آنها چه زجری برای این جانوران زبان بسته در طول سال‌های سخت زندگی‌شان آفریده است. البته این تنها بخشی از ماجراست، قفس‌های کوچک، محیط‌های غیراستاندارد و غیرمشابه با محل اصلی زندگی حیوانات، تراژدی بسیار تلخ و ناراحت کننده‌ای است. بر همین اساس با حمایت برخی از تشکل‌ها و حامیان حیوانات بر آن شدیم تا پویش موسوم به " نه به باغ وحش صفه" را راه‌اندازی کنیم و با رایزنی با مسوولان محیط زیست، شهرداری و شورای شهر برای توقف فعالیت آن بکوشیم.
پورمحمد شریعتی‌نیا عضو شورای اسلامی اصفهان نیز انتقال حیوانات این باغ وحش به باغ وحش‌های بهتر در شهرهای دیگر کشور را خواستار شد و افزود: باید با ایجاد دیگر جاذبه‌های گردشگری درآمدزایی کرد و این باغ وحش چنین کارکردی ندارد.
باغ وحش کرمان
چند روز پیش از نگارش این گزارش، مدیرعامل سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهری شهرداری کرمان از متوقف شدن فعالیت باغ وحش کرمان خبر داده بود. یدالله علیزاده دربارۀ علت تعطیل شدن باغ وحش کرمان گفت: شرایط زیست‌محیطی مناسب برای گونه‌های جانوری موجود در حیات وحش، فراهم نبود؛ ضمن اینکه با توجه به وسعت کم و شیب زیاد باغ وحش، امکان گسترش این مجموعه و فراهم کردن فضای مناسب برای حیوانات نیز وجود نداشت.
مدیرعامل سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهری شهرداری کرمان با بیان اینکه حیوانات موجود در مجموعه باغ وحش کرمان در فضای نامناسب نگهداری می‌شدند، گفت: اداره‌کل محیط زیست و دامپزشکی نیز مجوز لازم را برای ادامۀ فعالیت مجموعه باغ وحش، صادر نکردند؛ ضمن اینکه حامیان حیوانات و حیات وحش نیز از وضعیت مجموعه باغ وحش کرمان ناراضی بودند و این موضوع را بارها اعلام کرده‌اند.
علیزاده همچنین در خصوص سرنوشت حیوانات موجود در مجموعه باغ وحش کرمان گفت: تعدادی از حیوانات متعلق به اداره‌کل محیط زیست بود که به این اداره‌کل تحویل داده شد. تعدادی از حیوانات مجموعه باغ وحش کرمان نیز متعلق به شهرداری است که به‌زودی به مراکز مجاز و یا سایر باغ وحش‌های استان تحویل داده می‌شود.
باغ وحش مشهد
باغ وحش مشهد در ۱۳۳۹ خورشیدی در محدوده خواجه ربیع تاسیس و با ایجاد شرکت باغ وحش وکیل آباد در ۱۳۵۶ خورشیدی در ورودی پارک جنگلی وکیل آباد مستقر شد. این مکان به عنوان بزرگترین باغ وحش ایران دارای بیشترین گونه‌های جانوری است که از آن جمله می‌توان به شیر، ببر، خرس، خوک، گراز، گربه وحشی، انواع پرندگان، چهار نوع گوزن، شامپانزه و جانداران دیگر اشاره کرد. هم اکنون ۱۰۷ گونه شامل ۶۴ گونه بومی و ۴۳ گونه غیربومی و ۶۸۰ نمونه جانوری شامل ۲۴۰ پستاندار، ۳۹۳ پرنده و ۴۷ خزنده و دوزیست در باغ وحش مشهد نگهداری می شود.
تورج همتی مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی درباره آخرین وضعیت این باغ وحش و شایعات مربوط به انتقال ویروس کرونا به مجموعه گفت: از زمان اعلام بحران کرونا در استان خراسان رضوی و کشور، فعالیت این مجموعه‌ها تعطیل شد، ضمن اینکه اجرای پروتکل های بهداشتی با جدیت انجام شد، بنابراین خوشبختانه تا کنون گزارشی از مورد مشکوک، مبتلا یا فوت بر اثر ابتلا در بین گونه‌های حیوانی و پرسنل نداشته‌ایم. بازگشایی این مجموعه‌ها با توجه به شرایط بیماری و تصمیم‌گیری ستاد استانی مبارزه با کرونا انجام می‌شود. در مجموعه‌هایی مانند باغ وحش مشهد و باغ پرندگان این شهر و نیز در سطح عرصه‌های طبیعی گزارشی از ابتلای گونه‌های مختلف به ویروس کویید۱۹ و یا فوت بر اثر ابتلا به این ویروس نداشته‌ایم.
همتی با بیان این که نظارت‌ها در مجموعه‌های نگهداری گونه‌های حیات وحش به صورت مستمر در حال انجام است، افزود: علاوه بر این، گزارشی از ابتلای کارکنان و پرسنل باغ وحش مشهد و باغ پرندگان به این بیماری تا کنون دریافت نشده و تمامی پروتکل‌های بهداشتی و عملیات ضدعفونی در این مراکز به صورت مستمر همچنان در حال انجام است.