نیم قرن بعد از آغاز مالچ پاشی نفتی در خوزستان، حالا بحث بر سر مضرات این روش بالا گرفته است. شیوه‌ای که پیش از این برای بیابان‌زدایی در خوزستان معمول بوده، از ۲ ماه پیش، در پی مالچ پاشی نفتی در زیستگاه «بیت کوصر» دشت آزادگان، با انتقاد کارشناسان و فعالان محیط زیست روبه رو شد و آنها خواستار توقف مالچ پاشی نفتی شدند.
اگر چه اخیرا مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان مدعی شده که مالچ پاشی نفتی تنوع زیستی را تا ۱۶ برابر افزایش می‌دهد اما به باور متخصصان، مالچ پاشی نفتی باعث تخریب زیستگاه‌های شن‌زار خوزستان شده و پوشش گیاهی و جانوری باارزش آن را در معرض نابودی قرار می‌دهد.
یک خزنده‌شناس و دوزیست‌شناس در این باره می‌گوید: پاشیدن مالچ نفتی باعث مرگ جانداران از جمله خزندگان زیستگاه شن‌زار می‌شود؛ هم پارسال و هم امسال تصاویر و مستندات زیادی از لاشه‌های خزندگان توسط فعالان محیط زیست خوزستان منتشر شده که این مساله را ثابت می‌کند.
پرهام بیهقی با بیان اینکه تاکنون تحقیقاتی درباره محل‌های پراکنش دقیق و مطلوبیت زیستگاه گونه‌های خزندگان در رمل‌های شنی خوزستان انجام نشده، می‌افزاید: پراکنش گونه‌های جانوری و گیاهی در همه نقاط شن‌زار یکسان نیست، بنابراین مالچ پاشی نفتی حتی در سطح محدود نیز می‌تواند موجب تهدید حیات برخی گونه‌ها باشد.
وی با اشاره به اکوسیستم‌های متنوع در کشور، اضافه می‌کند: مناطق بیابانی و نیمه بیابانی و کویرها و صحراها جزئی از این اکوسیستم‌های طبیعی هستند که از دیرباز وجود داشته‌اند و از بین بردن آنها به منزله تخریب محیط زیست است، البته این زیستگاه‌ها با مناطقی که به دلیل تخریب انسانی تبدیل به بیابان شده‌اند (بیابان‌زایی) متفاوت هستند.
این فعال محیط زیست ادامه می‌دهد: در شن‌زارهای خوزستان گونه‌های منحصر به فردی از خزندگان زندگی کرده و بنا به شرایط این زیستگاه تکامل یافته‌اند، از جمله این گونه‌ها می‌توان به ماهی شن‌زار معمولی (Scincus scincus)، کرم سوسمار زارودنی (Diplometopon zarudnyi)، گکوی انگشت کوتاه خاورمیانه (Stenodactylus doriae) ، کورمار خوزستانی (Eryx jayakari) ، افعی شاخدار عربی (Cerastes gasperetti)، سوسمار انگشت خمیده اشمیت (Acanthodactylus schmidti)، آگامای سروزغی اهواز (Phrynocephalus ahvazicus) و گکوی ماسه زار پارسی (Trigonodactylus persicus) اشاره کرد که برخی از آنها بوم‌زاد انحصاری (اندمیک) شن‌زارها و ماسه‌زارهای این منطقه هستند، به این معنی که در هیچ نقطه دیگری از جهان زندگی نمی‌کنند؛ بنابراین در صورت مالچ پاشی و تخریب زیستگاهشان امکان ادامه زندگی آنها را به مخاطره می‌اندازد.
بیهقی با تاکید بر تاثیر منفی مالچ پاشی نفتی بر تنوع زیستی شن‌زارهای خوزستان، می‌گوید: خزندگان امکان مهاجرت و فرار از منطقه در سطح وسیع را نداشته و در صورت تداوم روند مالچ پاشی محکوم به انقراض هستند، که انقراض این گونه ها در کنار انقراض یا کوچ گونه‌های دیگر جانوران غیرخزنده ساکن در این شن‌زارها و ماسه‌زارها، به نوبه خود بر اکوسیستم منطقه تاثیر گذاشته و می‌تواند در آینده سبب بروز مشکلات جدیدی در نتیجه تخریب محیط زیست در این منطقه شود.
نفت پاشی و تنوع زیستی
«مالچ» نوعی پوشش برای تثبیت شن‌های روان در مناطق بیابانی است که بیش از ۱۰ سال است با مخالفت کارشناسان و فعالان محیط زیست روبه رو شده است. به گفته دانایی معاون منابع طبیعی خوزستان پارسال ۲ هزار میلیارد ریال برای مالچ پاشی نفتی در خوزستان اختصاص یافته که قرار بود با مجوز اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان ۸۰۰ هکتار آن از اسفند ماه در دشت آزادگان اجرا شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان اثر منفی طولانی مدت مالچ نفتی در زیستگاه‌های خوزستان را رد کرده و معتقد است: بر اساس مطالعات، تنوع زیستی در مناطق مالچ پاشی شده ۱۶ برابر شده است.
محمدجواد اشرفی با اشاره به مبنای استناد خود، می‌افزاید: افزایش تنوع زیستی در مطالعاتی با عنوان «تاثیر درازمدت مالچ نفتی بر شاخص‌های تنوع زیستی ماکروفون خاک و پوشش گیاهی در منطقه جاسک استان هرمزگان» که در سال ۱۳۹۶ انجام شده، اثبات شده است.
وی این ادعا را نخستین بار، یک ماه پیش در بازدید عبیات معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری خوزستان و طهماسبی بیرگانی مدیر طرح ملی مقابله با گرد و غبار، از روند مالچ پاشی در زیستگاه «بیت کوصر» دشت آزادگان مطرح کرد.
اشرفی همچنین در این بازدید می‌گوید: هیچ مستندی وجود ندارد که نشان دهد گونه‌های گیاهی و جانوری در مناطق مالچ‌پاشی شده برای همیشه از بین می‌رود، اگر چه در زمان اجرای پروژه ممکن است آسیب مقطعی ایجاد شود اما معتقدیم در میان مدت و بلندمدت مالچ پاشی نه تنها گونه‌های جانوری را نابود نمی‌کند بلکه باعث افزایش آنها هم می‌شود.
وی اضافه می‌کند: هر پروژه‌ای در زمان اجرا ممکن است آسیب‌هایی برای محیط زیست (جانوری، گیاهی و انسانی) در برداشته باشد اما در عملیات مالچ پاشی نفتی این اثرات ناپایدار است و با وجودی که تعداد معدودی از خزندگان آسیب می‌بینند، در چرخه زندگی خود، زادآوری دارند و در اثر شرایط مخصوصی که برای آنها بوجود می‌آید شانس بیشتری برای زندگی خواهند داشت.
اشرفی انتقادات کارشناسان محیط زیست و بیابان را نیز رد می‌کند و می‌گوید: مطالبی که منتقدان مالچ پاشی نفتی مطرح می‌کنند از جمله تاثیر بر آب‌های زیرزمینی صحت ندارد؛ این مطلب غیرکارشناسی است و مالچ پاشی باعث نابودی سفره‌های زیرزمینی نشده زیرا در هیچکدام از گزارش‌های آبشناسی وزارت نیرو سفره‌های آب زیرزمینی در دشت آزادگان گزارش نشده است.
به گفته وی، مالچ نفتی نه تنها مانع نفوذ آب به خاک نمی‌شود بلکه از تبخیر رطوبت خاک جلوگیری کرده و رطوبت را خاک حفظ می‌کند.
از «جاسک» تا «بیت کوصر»
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور اما معتقد است: مطالعاتی که درباره ماسه‌زارهای جاسک (هرمزگان) انجام شده قابل تعمیم به ماسه‌زارهای (ریگ زارها) خوزستان نیست، زیرا شرایط این دو منطقه با یکدیگر کاملا متفاوت است.
حمیدرضا عباسی تصریح می‌کند: این سوال باید پرسیده شود که چگونه مالچ پاشی باعث ارتقای تنوع زیستی در این منطقه شده است.
مسوول مطالعات خاک و فرسایش بادی طرح جامع مهار گرد و غبار خوزستان، می‌افزاید: اگر ادعا شود که به واسطه نگهداری رطوبت در ماسه‌ها و شرایط نفوذ رطوبت، تنوع زیستی بیشتر شده، باید این مساله نیز گفته شود همانطور که مالچ نفتی رطوبت را در خاک نگه می‌دارد به همان صورت نیز باعث می‌شود آب باران به خاک نفوذ نکند و تبخیر شود؛ به عبارت دیگر وقتی یک لایه نفوذ ناپذیر به نام مالچ روی زمین پاشیده می‌شود، همان گونه که باعث نگهداری رطوبت درخاک می شود، مانع نفوذ باران هم می‌شود بنابراین در واقع مالچ نفتی باعث از بین رفتن رطوبت می‌شود که مهم ترین و حیاتی ترین عامل احیای زیستگاه‌هاست.
وی با اشاره به مواد نفتی تشکیل دهنده مالچ، می‌گوید: مسئله مهم دیگر این است که همزمان با مالچ پاشی مقادیر متنابهی از مواد «آروماتیک» سمی (گروه بزرگی از آلاینده‌های آلی) همچون تولوئن‌ها، بنزن‌ها و فلزات سنگین، روی زمین باقی می‌ماند که به همراه آب باران و به دلیل نفوذ پذیری بالای ماسه‌ها به سرعت وارد آب‌های زیرزمینی می‌شود، عشایر منطقه از این آب به واسطه حفر چاه، برای خود و دام‌هایشان استفاده می‌کنند، به این ترتیب این مواد سمی به سرعت وارد زنجیره غذایی می‌شود.
عباسی می‌افزاید: پاشیدن مالچ نفتی بر روی گیاهان باعث از بین رفتن آنها می‌شود، از سوی دیگر اگرچه گیاهان در بیابان بردباری بالایی دارند وریشه‌هایشان به لایه‌های پایین زمین می‌رود اما این گیاهان هم می‌توانند آلوده شوند که در نهایت مورد تعلیف دام‌ها قرار می‌گیرند و وارد چرخه غذایی می‌شوند.
مبنای غیرعلمی برای مالچ پاشی
عضو هیات علمی دانشکده زیست شناسی دانشگاه تهران همچنین معتقد است: افزایش ۱۶ برابری تنوع زیستی امری غیرممکن است.
حسین آخانی تاکید می‌کند: اگر پژوهشی توسط افراد مستقل انجام نشود و یک تیم علمی قوی آن را مدیریت نکند و در یک مجله معتبر منتشر نشود، آن پژوهش فاقد ارزش است.
وی با اشاره به مطالعه تاثیر درازمدت مالچ نفتی بر تنوع زیستی در شن‌زارهای جاسک، می‌گوید: این پژوهش یک ادعای غیرعلمی را مطرح کرده و فاقد اعتبار است، زیرا دست اندرکاران به کار پژوهش آشنایی نداشته‌اند و مجله‌ای که آن را منتشر کرده نیز معتبر نیست.
این گیاهشناس تصریح می‌کند: همه مسائل این پژوهش دارای اشکال است و از روش علمی درستی در آن استفاده نشده و چنین ادعایی اصلا معنایی ندارد، این ادعا را می‌توان حتی با مشاهدات میدانی رد کرد؛ به طور مثال تنوع گیاهی در هر نقطه از جاسک، افزایش ۱۶ برابر نداشته و ادعای این پژوهش در زمینه میزان افزایش گونه‌های گیاهی را حتی در پرتنوع‌ترین مناطق نیز نمی‌توانیم پیدا کنیم.
وی می‌افزاید: در برخی مجله‌ها (حتی مجله‌های معتبر علمی) مقاله‌هایی با ادعاهای غیرعلمی منتشر می‌شود، بنابراین به صرف اینکه مقاله‌ای در یک نشریه علمی چاپ شده نمی‌توان حکم مالچ پاشی نفتی را در ۶۴ هزار هکتار از اراضی کشور صادر کرد و برای این کار نیاز به بررسی‌های علمی دقیق وجود دارد.
آخانی تصریح می‌کند: در این مملکت با پرداخت یک میلیون تومان به دلال‌های روبروی دانشگاه تهران، هم می‌توان مدرک گرفت و هم مقاله چاپ کرد، بنابراین طبیعی است اگر یک سازمان برای توجیه اقدام غیرعلمی خود بخواهد مقاله سفارشی منتشر کند.
وی ادامه می‌دهد: اسناد و گزارش‌ها و مطالعات علمی بسیاری وجود دارد که ثابت می‌کند مالچ پاشی نفتی باعث کشتار حیوانات و نابودی گیاهان شده که ملاک عمل قرار نگرفته اما جای سوال دارد که چرا یک پژوهش غیرمعتبر که به سفارش سازمان جنگل‌ها و مراتع انجام شده، مبنای کار مالچ پاشی قرار گرفته است.
زیستگاه‌های بی‌ارزش؛ زیستگاه‌های باارزش
مرکز پژوهش‌های مجلس اخیرا با انتشار گزارشی با عنوان «بررسی آثار زیست محیطی ناشی از مالچ پاشی نفتی در منطقه بیت کوصر» نسبت به تاثیر منفی زیست محیطی اجرای این طرح بر اکوسیستم و زیستگاه منحصربه فرد ماسه‌زارهای این منطقه در خوزستان انتقاد کرده است. بر این اساس هرگونه مالچ پاشی برای تثبیت شن در مناطقی که مشکل گرد و خاک ندارند، ممنوع است و در قانون بودجه سال ۱۳۹۸ مالچ پاشی تنها سازگار با محیط زیست مورد تاکید بوده است.
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده است: «نامه رییس ستاد مبارزه با گرد و غبار که توجیه کننده شروع مجدد مالچ پاشی در بیت کوصر است، مالچ پاشی را منوط به فقدان گیاه و فاقد گونه‌های جانوری ارزشمند ذکر کرده است. بر همین مبنا نیز مجوز ادامه مالچ پاشی از طرف اداره کل محیط زیست خوزستان صادر شده است. از مفاد این نامه چنین به ذهن متبادر می‌شود که شاید اهمیت زیستگاه‌ها در مجموعه یک اکوسیستم صرفا در حیات وحش قابل مشاهده و یا وجود گیاهان فراوان و با ارزش حفاظتی است و یا اینکه حیات وحش در یک بخش و یا یک نقطه ثابت است که هر کجا فاقد آن است، باید مالچ پاشی شود. با این ترتیب در خود همین منطقه میشداغ تپه‌های ماسه‌ای فراوانی وجود دارد و یا در پارک ملی کویر نیز به همین صورت، تمامی ماسه‌های آن فاقد ارزش زیستگاهی بوده و می‌توانند با مالچ پوشیده شوند. شاید ضروری است تا مدیران تصمیم‌گیر در دیدگاه خود نسبت به تعریف و اهمیت زیستگاه تجدیدنظر کرده و در اتخاذ تصمیمات مدیریتی در این خصوص، حداقل به نظرات دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست توجه می‌کردند که مخالفت صریح خود را با این امر مکرارا ابراز کرده است.»
مرکز پژوهش‌های مجلس همچنین در این گزارش عملکرد سازمان حفاظت محیط زیست و اداره منابع طبیعی خوزستان را نامناسب ارزیابی کرده و خواستار تجدیدنظر در تخصیص اعتبار و کسب نظرات جامع‌تر کارشناسی دیگر مراکز علمی و دانشگاهی و تشکل‌های مردمی، قبل از اقدام به مالچ پاشی شده است.
این گزارش همچنین پیشنهاد کرده است که زیستگاه «بیت کوصر» به منطقه حفاظت شده میشداغ (به زبان محلی مشداخ) ملحق شود تا از تخریب بیشتر آن جلوگیری شود.
پرونده مالچ نفتی همچنان باز است
مالچ‌پاشی نفتی در دشت‌آزادگان که پرونده آن با اعتراض فعالان محیط زیست و شکایت یک انجمن زیست محیطی خوزستان از پارسال به جریان افتاده بود، بر اساس حکم دادگاه برای دومین بار در تاریخ ۲۴ فروردین به طور موقت متوقف شده است. با وجود موافقت اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان با مالچ پاشی نفتی اما دادگاه تهیه گزارش و پاسخ به ابهامات مراجع قضایی را به جای یک نهاد مستقل، به این اداره کل واگذار کرده است.
در پی افزایش اعتراضات فعالان محیط زیست خوزستان به ادامه مالچ پاشی در بیت کوصر، حسین‌زاده معاون سیاسی اجتماعی استاندار خوزستان ۱۸ فروردین طی نامه‌ای به رییس سازمان حفاظت محیط زیست، خواستار اعزام هیات کارشناسی برای بررسی طرح مالچ‌پاشی نفتی در خوزستان و توقف این طرح تا زمان اعلام نتیجه کارشناسان شد. اگر چه تاکنون سازمان حفاظت محیط زیست نسبت به این نامه واکنش نشان نداده است.
باید منتظر بود و دید سرنوشت پرونده ادامه مالچ پاشی نفتی در زیستگاه‌های خوزستان چه خواهد بود؟
گزارش از نادره وائلی زاده