یکی از موضوعات مهمی که پس از توقف انتشار کاغذی روزنامه‌ها در فروردین ماه مورد توجه اهالی رسانه و متخصصان ارتباطات قرار گرفت، توان و قابلیت‌های مطبوعات برای کار در فضای وب بود و این که روزنامه‌های ایران تا چه حد پتانسیل و آمادگی حرکت به سمت این نوع از فعالیت رسانه‌ای را دارند؟ آیا به جز بحث نرم‌افزاری و موافقت و مخالفت اصاحب رسانه، شرایط سخت‌افزاری و زیرساخت‌های ما اجازه ورود به این شکل از فعالیت رسانه‌ای را ممکن می‌سازد؟
از سوی دیگر اما برخی از صاحبنظران موضوعاتی را در اولویت بحث زیرساخت‌های فضای مجازی مطرح کرده و پیش نیازهای کار مطبوعاتی در ایران را به چالش می‌کشند. از نظر این دست از صاحبنظران مطبوعات ایران گره‌ها و مشکلاتی را تولید محتوا و پوشش خبری دارند که باید آنان را مورد ارزیابی قرار داده و بعضا نوع مواجه‌شان را عوض کنند.
مجید رضائیان استاد دانشگاه و پژوهشگر ژورنالیسم در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا بیان کرد: رابطه مطبوعات با فضای سایبری به معنای مشخص این است که مطبوعات به‌محض شکل‌گیری فضای وب احساس کردند که باید حضور متفاوت‌تری داشته باشد؛ و از نسل وب اول و دوم در طی سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۵ و از ۱۰۰۵ تا ۲۰۲۰ شکل آن‌ها تغییر کرده است؛ بنابراین زیرساخت‌ها در خود فضای دیجیتالیزم هست. زمانی هست که شما می‌خواهید از امکانی تازه و از فضای دیگری چه در درآمدزایی و اقتصاد رسانه و چه در ارتباط با مخاطب از فضای غیرواقعی و غیر دکه از تولید تحریریه گرفته تا توزیع استفاده کنید و فضای دیجیتال امروز بر اساس آنچه در وب هست تعریف پیدا می‌کند که این رابطه به معنی حضور یافتن مطبوعات در فضای وب است.
وی افزود: در شرایط کنونی بسیاری از مطبوعات دنیا این دو فضایی را دنبال کرده‌اند. یعنی هم فضای واقعی و چاپ رئال (حقیقی) خودشان را ادامه داده‌اند، مشترکان را بسیار گسترده کرده‌اند و تمام انرژی خود را گذاشته‌اند که روزنامه را در به دست مخاطب برسانند (حتی در مواردی رایگان) و از سوی دیگر حضور خود را در فضای وب به دو شکل ایجاد کرده‌اند که یا روزنامه را به‌صورت کامل دریافت می‌کنید و یا می‌توانید مطلب مشخصی که می‌خواهید را در صفحات جستجو کرده و آن را هم پیدا کنید. البته بعضی از این موضوع گذشته‌اند و همان قالب و شکل و ساختار را هرروز روزانه در فضای وب ارائه کرده‌اند؛ یعنی از چاپ کاغذی منصرف شده‌اند.
رضائیان در تاکید بر اهمیت مخاطب و نیازسنجی برای وی، ادامه داد: ما در مطبوعات ایران باید بررسی کنیم که در فضای شبکه‌های اجتماعی یا در سایت‌ها، مخاطب از چه مطلبی استقبال می‌کند. از مطلبی که بداند که جوابی برای پرسشی که دارد را در آن پیدا می‌کند. بنابراین در ایران همچنان باید برای مطبوعات مخاطب شناسی اصل باشد. یعنی بدانیم که نیازهای مخاطب چیست و از دید من پس از دریافت پرسش محوری، باید جواب پرسش‌های مخاطب را پیداکرده و ارائه بدهیم.
«مادامی‌که روزنامه‌نگاری تحلیلی را جدی نگیریم و به پرسش‌های مخاطب پاسخ ندهیم، چه روی کاغذ چاپ شویم و چه در فضای وب حضور پیدا کنیم، این فاصله بین مردم و مطبوعات روزبه‌روز بیشتر می‌شود. این موضوع به نظرم مهم‌تر از نوع حضور مطبوعات در فضای دیجیتال و سایبر است. البته که حضور در فضای دیجیتال مهم است اما ما در ایران باید بر مسئلۀ توجه به نیازهای مخاطب، تمرکز بیشتری داشته باشیم».
این استاد روزنامه‌نگاری گفت: این فضا روی مطبوعات بسته نیست، طبیعتاً برخی ممکن است به این سمت نرفته باشند و این را به‌عنوان یک ضعف قبول دارم و نادیده نمی‌گیرم؛ اما می‌گویم بیش از این‌که این ضعف مسئله اصلی باشد، فاصله مطبوعات با مخاطب مشکل اصلی است. مخاطب دنبال این است که پرسش اصلی‌اش را پیدا کند و وقتی آن را پیدا نمی‌کند، مسئله پیش می‌آید. در دنیا حضور وب و زیرساخت‌های مناسب هست اما مگر مطبوعات کاغذی را به چالش کشیده است؟ حضور وب در تجارب جهانی این‌گونه نبوده است که روزنامه‌ها و مطبوعات به تعطیلی کشیده شوند. آن‌ها راه‌های جایگزین را پیداکرده‌اند و از حضور در وب هم به شکل روزآمد بهره برده‌اند؛ یعنی هرچه زمان گذشته، مدرن‌تر شده‌اند.
نقش برجستۀ روزنامه‌نگاری تحلیلی
رضاییان توضیح داد: وقتی روزنامه در فضای وب می‌آید، به‌جز آنچه در چاپ کاغذی ارائه کرده است، لزومی ندارد چیز دیگری ارائه کند؛ اما باید امکان جستجو برای مخاطب بگذارد که این اعتماد را ایجاد کند که اینجا با یک سایت طرف نیست و با آن روزنامه طرف است. بعضی در کنار کار، این یک سایت آنلاین قرار می‌دهند که این می‌شود روزنامه‌نگاری آنلاین و آن تولید محتوایی مستقل دارد و این سایت می‌تواند آن دیگری (فضای وب) را تکمیل کند.
«ولی ما در ایران تصورمان این است که حضور در فضای وب یعنی حضور متقن، درنتیجه مطبوعاتی که برای مخاطب قابل‌اعتماد است را از بین می‌بریم و صرفاً چاپ را می‌بینیم؛ درحالی‌که شما می‌توانید همان نسخه چاپی را در فضای وب ارائه کنید که شکل پی دف اف باشد یا امکان جستجو برای آن وجود داشته باشد. اگر بخواهید این شکل را تکمیل کنید، می‌توانید یک سایت آنلاین داشته باشید که آن‌هم برای خودش تولید مستقل داشته باشد. این نکته مهمی است که شما اعتماد مخاطب را در آن روزنامه کاغذی مدنظر داشته باشید».
وی افزود: وقتی واشنگتن‌پست بر قضیه خاشقچی وارد شد، رسانه‌ای بود که در دنیا موج ایجاد کرد و آن را از طریق یک کار روزنامه‌نگاری تحلیلی و مستمر انجام داد. این مهارت‌ها و این نوع از روزنامه‌نگاری که برای محتوا اهمیت قائل می‌شود، همواره در مطبوعات بوده و به‌صورت سنتی هنوز هم هست. شما می‌توانید به‌واسطه فناوری ارتباطی انواع حضور را تجربه کنید. اگر خواستید سایت آنلاین بگذارید، باید اعلام کنید این تکمیل روزنامه است و بعد در روزنامه کار شما فلوآپ نیوز یا تعقیب خبری می‌کنید. یعنی وقتی اتفاقی می‌افتد، شما می‌توانید در سایت خود لحظه‌به‌لحظه پوشش خبری بدهید و خبرهایتان را اعلام کنید اما این روزنامه است که با کارگزارشی و تولیدی و تحلیلی متفاوت، سوژه خبر را تعقیب کرده و به نتیجه می‌رساند. روزنامه‌نگاری تحلیلی کاری است که همه دنیا به سمت آن رفته‌اند و پرسش‌های آخر هر رویدادی و چگونگی آن (How Why) را جواب می‌دهند. درستش هم همین است.
روزنامه‌های مطرح و محوری کشور همه آنلاین هستند و اگر در حوزه نشر مکتوب دوماه هم متوقف می‌شدند، می‌توانستند در فضای آنلاین خودحضور داشته باشند. البته این شرایط برای همه روزنامه‌ها فراهم نیست و یا برخی در این زمینه ضعیف بوده‌اند. این قوی و ضعیف بودن تعیین‌کننده نیست و آنچه مهم است این است که وقتی بحرانی رخ می‌دهد، نباید صورت‌مسئله را پاک کرده و بگویید مطبوعات چاپ نشوند. مطبوعات می‌توانند چاپ شوند و نحوه توزیع خود را در فضای کرونا پیدا کنند، چنانچه در همه دنیا به شکل بهداشتی ارائه شدند.تفاوت مهارت روزنامه‌نگاری دیجیتال با نشر کاغذی
رضاییان در ادامه و در توضیح مهارت‌هایی که برای حضور در فضای وب نیاز است، بیان کرد: اصل موضوع این است که باید از فناوری ارتباطی به‌عنوان وسیله ارتباطی استفاده کنیم. قطعاً این فناوری‌ها بر مهارت‌های روزنامه‌نگاری تأثیر گذاشته است اما اصل مهارت‌های روزنامه‌نگاری به‌واقع برای خود استقلال و هویتی داشته‌اند که امروز هم دارند. مهارت‌های روزنامه‌نگاری در فرم‌های روزنامه‌نگاری است که در شش فرم پایه روزنامه‌نگاری نهفته است؛ سه فرم مکمل و یک فرم عمومی (شش فرم پایه روزنامه‌نگاری که عبارت‌اند از: خبر، گزارش خبری، گزارش، مصاحبه، یادداشت، سرمقاله و مقاله).
وی ادامه داد: تأثیری که فناوری ارتباطی خصوصاً وب ۲ و شبکه‌های اجتماعی بر روزنامه‌نگاری گذاشته‌اند این است که آن را به سمت کوتاه‌ترشدن برده است؛ یعنی کوتاه‌ترنویسی بیشتر جا افتاده است و این‌که هر مطلبی باید بتواند وقتی می‌خواهد در فضای وب ارائه شود، خلاصه شود.
«بنابراین خلاصه‌نویسی و کوتاه نویسی تأثیری است که فناوری ارتباطی و فضای وب گذاشته و در تمام فرم‌های روزنامه‌نگاری پایه (یعنی در شش فرم) خلاصه‌نویسی بیشتر موردپسند است؛ اما درعین‌حال این را هم باید در نظر داشت که خود این فرم‌ها هم تحت تأثیر واقع‌شده‌اند یعنی مثلاً فاصله خبر با گزارش خبری برداشته شده است. ممکن است در خبرگزاری‌ها، خبر با شکل وارونه‌اش همچنان مطرح باشد یا خبرهای به‌هنگام در آژانس‌های خبری همچنان مهم باشند اما این موضوعات در مطبوعات جایگاهی ندارند و در مطبوعات فاصله گزارش خبری با خبر به حداقل رسیده است».
این استاد دانشگاه افزود: ضمن این‌که گزارش‌های توصیفی به آن معنایی که در گذشته نوشته می‌شد، کمتر شده است؛ یعنی گزارش‌هایی که پر از احساس و شاعرانه بود، کمتر شده و بیشتر رئال و واقعی است. بر این اساس قوه تخیل و استفاده از عنصر خیال در گزارش‌نویسی به دلایل متعدد و حجم سنگینی از اطلاعات کمتر شده است. این‌ها تأثیراتی است که این فضای جدید گذاشته و این مهارت‌ها در روزنامه‌نگاری براثر آنچه که از فناوری ارتباطی رسیده، رخ‌داده است.
مطبوعات باید دست از سر «وی گفت» و «وی افزود» بردارند. این بلایی است که خبرگزاری‌ها بر سر مطبوعات آورده‌اند و مطبوعات باید خودشان را از این بلا رهایی دهند. متأسفانه انگار به‌جز خبرِنقل‌قولی کار دیگری در خبرگزاری‌ها انجام نمی‌شود و این موضوع به مطبوعات هم سرایت کرده است. درنتیجه مطبوعات باید از این شیوه فاصله گرفته و به سمت تولید خبر بروند؛ و هر فرمی را به‌تناسب خود آن فرم استفاده کنند؛ چنانچه یادداشت نویسی، خبرنویسی و گزارش‌نویسی هرکدام قواعد خاص خود را دارند.رضاییان در واکنش به این موضوع که چگونه می‌توان به این شیوه‌های کوتاه‌نویسی و تولید خبر متناسب با شرایط دیجیتال دست یافت، گفت: طبیعت اًباید به آموزش‌های حرفه‌ای روزنامه‌نگاری بیشتر توجه نشان دهیم و مطبوعات ما به این مسئله بسیار نیاز دارند و این کلید موفقیت آنان برای کم کردن فاصله با مخاطب است. پایه در کار مطبوعات تحریریه است. سوژه محوری به‌جای رویدادمحوری باید تقویت شود. می‌بایست تعقیب‌های خبری افزایش‌یافته و به ژانر روزنامه‌نگاری تحلیلی بیشتر توجه شود.
«این موضوع وقتی در تحریریه اتفاق بیفتد عرضه آن در فضای دیجیتال می‌تواند خلاصه‌تر باشد. راهکار این است که مهارت‌های شش فرم پایه روزنامه‌نگاری باید در مطبوعات تقویت شوند. وقتی تقویت شد، در فضای دیجیتال خاصیت این است که بتوانید کوتاه‌تر بنویسید. بر این اساس ابتدا باید گزارش‌نویسی، یادداشت و مقاله و نقدنویسی‌های حرفه‌ای مجدداً احیاشده و پس‌ازآن در فضای دیجیتال همین مبحث را می‌توان کوتاه‌تر و خلاصه‌تر ارائه کرد».
وی افزود: راهکار این خلاصه‌نویسی و کوتاه‌تر نوشتن این است که مهارت را یادبگیرید و سپس در خلاصه‌نویسی به آن عادت می‌کنید. آن تحریریه همه‌چیز را دیکته خواهد کرد. قطعاً آموزش می‌خواهد و تمرین. ما در مطبوعات ایران سردبیر می‌خواهیم و دبیر سرویس. یک مشکل این است که حرفه‌ای‌ها و ژنرال‌ها از مطبوعات ایران خارج‌شده‌اند. وقتی در مطبوعات سردبیر یا دبیر سرویس قوی دارید، کارهایی که صورت می‌گیرد، همه آموزش ضمن کار است و آموزش صرف کلاس درس نیست.
کاستی‌های رسانه و مطبوعات در پوشش اخبار کرونا
این استاد دانشگاه در اشاره به کاستی‌ها و مشکلاتی که در پوشش اخبار کرونا وجود داشت، یادآور شد: یکی از مشکلات ما در بحران کرونا در مطبوعات و رسانه‌ها این بود که کمتر دنبال خبر تولیدی رفتند. «یک ستاد کرونا اعلام‌شده و باید همه دست‌به‌دست هم بدهیم از این بحران عبور کنیم». این صحبتی بوده است که من از مصاحبه‌های اول تا امروز گفته‌ام و بازهم تکرار می‌کنم ولی درعین‌حال همکاری مطبوعات با ستاد کرونا، به این معنا نیست که به‌جز آمار و ارقامی که ستاد کرونا اعلام می‌کند، مطبوعات به چیز دیگری کار نداشته باشند.
«مانند همه جای دنیا شما باید در همه حوزه‌ها درباره کرونا و تأثیراتی که گذاشته است، خبر تولید کنید و صرفاً متکی به آمار و اطلاعات این سازمان نباشد. مطبوعات و رسانه باید در کنار این آمار و ارقام هویت مستقل حرفه‌ای خودشان را داشته باشند».
وی در توضیح تولید محتوای مناسب خبری در این ایام تصریح کرد: مثلاً خبر تولیدی در حوزه فرهنگی می‌تواند به این شکل باشد که داستان‌نویسان، امروز از سوژه‌های جدیدی بحث می‌کنند، سوژه‌ها، انتظارات و نوع نگاه مخاطب عوض‌شده است و کرونا واقعیت دیگری را از فرهنگ، ادبیات، هنر جلوی چشم همه قرار داده است؛ و این‌یکی از سوژه‌هایی است که طبیعیتا باید دنبال کرد. در عرصه هنر همه هنرهای چندگانه (سینما و تئاتر و موسیقی و..) تحت تأثیر قرار گرفته‌اند و در زندگی در دروان کرونا و پساکرونا این‌ها تغییرات دیگری خواهندکرد؛ یعنی اقتصاد هنر و اقتصاد فرهنگ هم تغییر می‌کند؛ و این‌ها موضوعاتی هستند که باید از امروز به‌عنوان سوژه مدنظر قرارگرفته و برای آنان محتوا تولید و تهیه کرد.
«همین اتفاقاتی که امروز در حوزه فرهنگ و هنر به دلیل کرونا افتاده است را باید به خبر تبدیل کرد. تولید خبر فقط این نیست که ببینیم وزارت خانه‌های آن حوزه (یعنی اخبار رسمی) چه می‌گویند. در خود آن حوزه خبری بسیاری از اتفاقات می‌افتد که لزوماً حرف یک مسئول دولتی یا رسمی نیست و شما باید حوزه‌های خبری را به رسمیت بشناسید. صرف این‌که روابط عمومی دستگاهی چیزی را می‌گوید و شما هم از آن خبری را منتقل کنید، این تولید خبر نیست».
رضاییان در انتها تصریح کرد: یکی دیگر از سوژه‌هایی که باید روی آن تمرکز کرده و به آن توجه کنیم، مبحث وب ۳ است؛ یعنی وب آینده که از ۲۰۲۰ شروع‌شده است و بر این اساس وارد عرصه جدیدی می‌شویم. باید ببینیم که وب ۳ چه اثری بر روزنامه‌نگاری می‌گذارد؛ یعنی هم روزنامه‌نگاری کاغذی و هم روزنامه‌نگاری در رسانه‌های دیگر (یعنی چه ژانر روزنامه‌نگاری خبری در آژانس‌ها و چه روزنامه‌نگاری تحلیلی در مطبوعات و ترکیب این دو در رادیو و تلویزیون و در فضای وب روزنامه‌نگاری آنلاین). این‌ها چالش‌هایی است که وب ۳ بر سر راه روزنامه‌نگاری قرار می‌دهد و زندگی پساکرونا و مخاطب پساکرونا به ما عرضه خواهد کرد و در ادامه مخاطب تغییرات جدی خواهد داشت.