البته در این سالهای اخیر بی‌تامل، غم و غصه زمین و زمان را بهتر می‌توانی ببینی، روزگاری بس عجیبی است، وقوع خیلی چیزها نظیر گشودن زمین را افسانه می‌پنداشتیم و هرگز باور نمی‌کردیم، روزی بی‌آب شویم، باران نبارد، جشن پرندگان را در آسمان نبینیم، بیابان مردمانش را ببلعد، عفریت خشکسالی بر گلوی همه و همه جا بفشارد، جنگل در حسرت درخت افسرده شود، آنگاه دستان به دعا بگشاییم.
آری، می‌گویند الزامات عصر کنونی این است که ندیده‌ها را باید دید و نشنیده‌ها را باید شنید اما آن سوی سخن، که به قول صاحبنظران این همه تخریب و تهدید و نابودی در عالمی که عقلانیت خشک می‌خواهد فرمانروای محض باشد و فجایعی را ببار بیاورد، پذیرفتنی هم نیست.
دردا، خجالت‌آور است در عصر پیشرفت علوم، چنین بلایی بر سر آب و خاک آورده‌ایم که در تاریخ بی‌سابقه است، آه! شکافهایی عمیقی در بیابان و حتی شهرهای کشور می‌بینیم وحشتناک، که با تو از غمی نوپدید حرف می‌زنند که ای انسان، چرا بیدار نمی‌شوی.
تا کی باید غم تو را سرود ای عظمت بی پایان، چه کسانی همچنان سینه‌های پاکت را می‌شکافند و بر آن این همه درد می‌ریزند؟ آیا کسی نیست از این همه درد زمین بگرید؟، چه شده است فلات بزرگ ایران را که در غم آب و خشکسالی می‌نالد و چشمه‌ها و رودها و قناتش فریاد وااسفا سر می‌دهند، چهره باصفای جنگلش بدتر از بیابانش و بیابانش بدتر از خیابانش مشکل دارند.
نگارنده گزارش به اطراف همین کلانشهر اصفهان دعوت می‌کند تا مصداق شکافهای عمیق ایجاد شده در زمین را مشاهده کنی تا بصیرت یابی که ما اهالی این زمان، چه فاجعه‌ای ببار آوردیم و این چنین بیرحمانه هندسه زمین را آشفته کرده‌ایم.
القصه، چرا برای معضل فرونشست زمین تدبیری نمی‌اندیشیم؟ دست روی دست گذاشتیم فقط حرف می‌زنیم، چرا به هشدارهای پیدا و پنهان بی‌توجه شده‌ایم؟ برنامه نهادهای اجرایی برای رفع چنین مشکلات حاد زیست محیطی چیست؟ چرا اطلاع‌رسانی در این زمینه را نادیده می‌گیریم، چرا زمان برای ما مهم نیست، چرا فرهنگ حفاظت محیط زیست را در نظام آموزشی نهادینه نکرده‌ایم؟ آیا راهبرد توسعه این است که زمین و خاک و محیط زیست را نابود کنیم، چرا مسوولیت اجتماعی در جامعه پررنگ نیست و دهها چراهای دیگر.
به اعتقاد کارشناسان امر فرونشست یک پدیده زیست محیطی، به‌معنی نشست تدریجی و یا پایین رفتن ناگهانی سطح زمین به‌دلیل تراکم مواد زیر سطحی است، برداشت بیش از حد از آبهای زیرزمینی، که ناشی از نیاز روزافزون به منابع آب است، یکی از دلایل اصلی رخداد این پدیده به شمار می‌آید.
این معضل فراگیر، پدیده‌ای که از آن صاحبنظران علوم زمین شناسی به عنوان زلزله خاموش نام می‌برند، حادثه‌ای تدریجی که بی‌توجهی به آن خسارتهای جبران ناپذیری را در سطوح مختلف به همراه دارد اما با این اوصاف روند این پدیده قابل کنترل و پیشگیری است.
فرونشست می‌تواند در اثر پدیده‌های طبیعی زمین شناسی یا فعالیت‌های انسانی ایجاد شود، اما به گفته کارشناسان، کاهش شدید سطح آبهای زیرزمینی در اثر برداشت بی‌رویه از این منابع، مهمترین دلیل فرونشست زمین در ایران است.
طی سالهای گذشته تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پیاپی و بلندمدت، عدم مدیریت در مصرف آب در بخش‌های مختلف شهری و صنعتی و استفاده از روش های سنتی آبیاری در بخش کشاورزی موجب شده است تا بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور خشک شود و تنزل سطح سفره‌های زیرزمینی را در بسیاری از مناطق کشور به همراه داشته باشد.
تحقیقات نشان از وقوع این پدیده در بیش از ۱۵۰ کشور جهان از جمله ایران دارد.
طبق تحقیقات انجام شده پدیده فرونشست زمین در ۴۰۵ دشت از دشتهای کشور از جمله دشتهای اصفهان، کاشمر، تهران، مشهد، کاشان، سمنان و رفسنجان را با مشکل جدی مواجه کرده است.
پیشتر بیشترین نرخ فرونشست زمین ۳۰ سانتی متر بر سال مربوط به دشتهای رفسنجان و کاشمر و کمترین نرخ فرونشست زمین چهار و سه دهم سانتی متر بر سال متعلق به دشتهای جمکران و کاشان گزارش شد اما این رقم امروز در اصفهان به یک متر رسیده است. این در حالی است که در جهان نشست چهار میلیمتر بحران نامیده می‌شود.
این موضوع به اندازه‌ای برای کشور مهم است که مسئولان امر در این خصوص می‌گویند، ۴۲۰ دشت کشور ممنوعه است و درصد فرونشست آن‌ها بسیار زیاد است، همچنین ۱۵۰ دشت نیز حوزه آبخوان ندارند و به طور کلی ۹۰ درصد دشتهای کشور از حالت تعادل خارج شده‌اند.
با این توصیف بیشتر دشتهای ایران روزی یک میلیمتر فرونشست دارند که آمار بسیار نگران کننده‌ای است.
استان اصفهان که در منطقه مرکزی و اقلیم نیمه‌خشک و خشک قرار دارد در چند سال اخیر با این چالش مواجه شد و به گفته کارشناسان، پدیده فرونشست در این خطه خود را بیشتر در دشت مهیار، کاشان، حبیب‌آباد، سجزی، گلپایگان، داران، دامنه و مناطق شمال کلانشهر اصفهان نشان داده است.
برخی از کارشناسان نشست زمین در دشت مهیار شهرضا را حدود ۴۰ سانتی متر و در کلانشهر اصفهان حدود ۸۰ سانتی متر اعلام کردند و سطح آب زیرزمینی در دشت مهیار که یکی از قطب‌های کشاورزی استان اصفهان به شمار می‌آمد بیش از ۷۰ متر در یک دوره ۱۵ ساله کاهش یافته است.
در چند سال اخیر مواردی از فرونشست زمین و ترک خوردگی واحدهای مسکونی و مکان‌هایی مانند اطراف فرودگاه در استان اصفهان گزارش شد از جمله اراضی جنوبی فرودگاه بین المللی شهید بهشتی، گلشهر، اردستان، روستای پرمه حیدرآباد در بخش چنارود چادگان، شهر دامنه شهرستان فریدن و مناطق شمالی و عاشق آباد در کلانشهر اصفهان دچار این مشکل شده‌اند.
طبق آمار در استان اصفهان اوایل انقلاب وسعت زمین‌های کشاورزی ۷۵ هزار هکتار بود اما اکنون به ۵۰۰ هزار هکتار افزایش یافت، در حوضه دریاچه ارومیه وسعت زمین‌های کشاورزی از ۳۲۰ هزار هکتار به ۶۸۰ هزار هکتار افزایش یافته است و در این منطقه ۸۱ هزار حلقه چاه کشاورزی حفر و ۷۲ سد ذخیره آب ساخته شده است.
مهاجرت و اسکان جمعیت بیش از حد ظرفیت مناطق همچنین استقرار صنایع آب بر در مناطق مرکزی ایران از جمله اصفهان از دلایل کاهش منابع زیر زمینی آب و در پی آن فرونشست زمین است.
به اعتقاد کارشناسان ۵۰ تا ۷۰ هزار سال نیاز است تا زمین پس از فرونشست زمین به عمق یک سانتی‌متر خود را بازیابی کند به همین دلیل سازمان ملل تاکید دارد در صورت فرونشست زمین به عمق چهار میلی متر در هر کشوری، کمیته مهار این بحران به ریاست بالاترین مقام اجرایی آن کشور تشکیل شود.
اصفهان سالانه ۳۰ سانتی‌متر فرونشست دارد
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان گفت: به دلیل بی‌توجهی به تامین نیاز آب زمین بخشی از زمین این استان سالانه ۳۰ سانتی متر فرو نشست دارد.
منصور شیشه فروش در گفت و گو با ایرنا افزود: فرونشست در برخی از مناطق استان اصفهان ناشی از خشکی زاینده رود و برداشت بی‌رویه آب از منابع زیر زمینی اتفاق می‌افتد.
وی بیان کرد: شکستگی زمین در بخشی از شهرستان‌های استان مثل فلاورجان، گلپایگان، برخوار، اردستان و دشت های مهیار شمالی و جنوبی سالانه انجام و این موضوع مهم قابل مشاهده است.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان با بیان اینکه کنترل برداشت آب از منابع زیرزمینی برای رفع این چالش مهم است، تصریح کرد: برداشت بی‌رویه آب از سفره های زیر زمینی موجب ترک، شکستگی و فرونشست زمین می‌شود.
وی ادامه‌داد: سال گذشته در استان اصفهان بیش از ۸۰۰حلقه چاه آب غیرمجاز مسدود و در مورد بیش از ۲ هزار فقره سند برداشت آب تجدید نظر شد تا با چنین اقداماتی از این پدیده در زمین جلوگیری شود.
شیشه فروش مدیریت منابع آب در استان را مهم برشمرد و گفت: کنترل منابع آبی برای جلوگیری مشکلات کم‌آبی، پیشگیری از فرونشست و همچنین تبعات زیست محیطی مهم است و مردم در این خصوص همکاری کنند تا خسارتهای ناشی از آن کاهش یابد.
به اعتقاد وی احیا زایندرود و همچنین دفع آبهای سطحی در زمین از اقداماتی است که باید متولیان امر برای کاهش مشکلاتی مثل فرونشست انجام دهند.
فرونشست به صورت تدریجی رخ می‌دهد
استاد تمام گروه مهندسی آب دانشگاه صنعتی اصفهان گفت: فرونشست زمین به صورت تدریجی انجام می‌شود و با برداشت‌های بی رویه از منابع آبی گسترش می‌یابد.
جهانگیر عابدی در گفت و گو با ایرنا با بیان اینکه مصرف بالا و بیش از حد استاندارد از طبیعت برداشت می‌کنیم، اضافه‌کرد: حقابه زیست محیطی تالاب بین المللی گاوخونی ،۱۷۶میلیون مترمکعب توسط شورای عالی مصوب شده اما بی‌برنامگی‌ها خسارت ایجاد کرده است.
با بیان اینکه فرونشست زمین به تاسیسات زیر بنایی همانند خطوط انتقال، برق ،گاز، راه آهن و جاده خسارت می‌زند، تصریح‌کرد: برداشت های بدون حساب از منابع آبی توسط مردم و تصمیم‌های غلط در برخی از مقاطع زمانی توسط مسئولان چنین خسارت هایی را ایجاد می‌کند.
به گفته این استاد دانشگاه علاوه بر فرونشست، تخریب سازهای تاریخی زاینده رود، سی و سه پل به دنبال خشکی زاینده رود اتفاق خواهد افتاد که باید این موضوع مورد تدبیر خاصی قرار گیرد.
تخریب مادی‌ها در فرونشست زمین اثر گذاشت
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اصفهان به نقش مادی‌ها در زیست بوم اشاره کرد و از این منظر به فرونشست پرداخت که مادی‌ها در گذشته در دفع آبهای سطحی و وجود آب در زمین نقش داشته‌اند اما تصمیم‌های غلط و مصرف زیاد آب منجر به خشکی این مسیرهای انتقال آب شده و پیامدهای زیست محیطی و زمینی را ایجاد کرده است.
ناصر حاجیان توسعه شهرسازی و جمع شدن مادی‌ها را آسیبی بزرگ برای اصفهان بیان‌کرد و گفت: حذف مادی‌ها و خشکی زمین‌های کشاورزی که از آب آن استفاده می‌کردند، زمین را هم دچار مشکل کرده و همین اتفاقات سبب فرونشست زمین شده است
وی احیا مادی‌ها را نه تنها برای بهبود شرایط محیط زیست مهم بیان‌کرد بلکه حرکت آب در این مسیرهای انتقال را عامل بهبود وضعیت زمین دانست.
به گفته حاجیان وجود دائمی آب در مادی‌ها، منابع زیر زمینی را تغذیه می‌کرد و مانع خشکی چاه‌های آب و خشکی زمین بود.
بر اساس منابع موجود ، طول مادی‌ها در شهر اصفهان هزار کیلومتر بود که اکنون بیشتر این سیستم های آبرسانی از بین رفته است.
وی با بیان این که خشکی مادی‌ها خسارت و اتلاف سرمایه‌های محیطی محسوب می‌شود، اضافه‌کرد: حرکت آب در شهر اصفهان مانع خشکی چاه‌های آب شده و زمین از آب آن ها بهره مند بود.
جلوگیری از فرونشست به تغییر روش در مدل‌های شهرسازی نیاز دارد
رییس اداره توسعه مهندسی و مقررات ملی اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان گفت: جلوگیری از فرونشست به تغییر روش در مدل‌های شهرسازی مثل احیا مادی‌ها، ایجاد بستر برای انتقال آب های سطحی در زمین و استفاده از سنگ فرش نیاز دارد.
عبدالرضا لقمانی با تایید نظرات کارشناسان در خصوص مادی‌ها، افزود: مادی‌ها در نفوذ آب به زمین و جلوگیری از فرونشست نقش آفرین بودند و در گذشته این مسیرهای انتقال آب به عنوان رگ های رودخانه زاینده رود در انتقال آب نقش داشتند.
وی با بیان اینکه حذف مادی‌ها نتایج بدی برای شهرها داشت، خاطرنشان‌کرد: انتقال آب، جمع آوری آبهای سطحی و محل‌هایی برای نفوذ آب به زمین توسط این جوی‌ها و مادی‌ها انجام می شد.
رییس اداره توسعه مهندسی و مقررات ملی اداره کل راه و شهرسازی اصفهان با بیان اینکه حذف این مجاری انتقال آب، شبکه کشی فاضلاب و آسفالت تمامی معابر راه نفوذ آب به زمین را مصدود کرد و با وجود بارش باران اما آب بارندگی ها به بیابان‌ها می رود و یا سبب آبگرفتگی در شهر می‌شود.
وی در توسعه شهری، مسئولان را به استفاده از سنگ فرش، احیا مادی ها، حذف کانال بتونی و استفاده از آسفالت نوین که شرایط انتقال آب به زمین را فراهم می کند، توصیه کرد و گفت: این اقدام های کارشناسی مانع از فرونشست خواهد شد.
این کارشناس شهرسازی به بهره گیری از آب های خاکستری و آب های تجدید پذیر در شبکه فاضلاب نیز اشاره کرد و یادآورشد:جداسازی و استفاده از این آب‌ها برای تامین منابع آبی زیر زمینی مناسب است.
وی با بیان اینکه بی توجهی‌ها اصفهان را به دلیل فرونشست خالی از سکنه می‌کند، اظهارداشت: زلزله خاموش برای چنین وضیعتی وجود دارد که باید چاره‌اندشی کرد.
به تاکید کارشناسان امر نهادهای اجرایی ذیربط باید برای برون رفت از معضل فرونشست زمین تدابیر کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت اتخاذ کنند که بتوان جلوی پیشروی آن را گرفت تا کشور متحمل خسارتهای مادی فراوان نشود. البته نباید فراموش کرد که تحقق این امر مهم نیاز به کارهای تحقیقاتی و پژوهشی علمی دارد تا یکباره به نتیجه رسید و آن راهبردها را گام به گام اجرایی کرد.
بر اساس آمار موجود، وسعت بیابان‌های ایران ۲۰ درصد مساحت کشور است که این رقم در استان پنج میلیون نفری اصفهان به ۳۰ درصد می‌رسد.