زمین لرزه زیرکوه با شدت ۷.۱ ریشتر ۲۳ سال پیش ۱۲۸ روستای منطقه را در هم کوبید که حدود ۱۵ هزار واحد مسکونی تخریب و ۶۰ هزار نفر بی‌خانمان شدند.
آن روزها همانند این سال‌ها تکنولوژی پیشرفت نکرده بود تا در کوتاه‌ترین زمان مردم از حال هم آگاه یا همانند زلزله‌های اخیر ایران در صدم ثانیه کل ایران و حتی جهان از وقوع این زلزله یا فیلم و عکس خرابی‌های آن مطلع شوند. در زلزله سال ۷۶ زیرکوه تا چند روز بعد هیچکس اطلاع درستی از چند و چون حادثه یا میزان خسارت و کشته و زخمی و یا حتی شرایط منطقه نداشت.
با گذشت ۲ دهه از آن زمین لرزه اما گفت و گو با بازماندگان می‌تواند غم بزرگ از دست دادن عزیزان را به اشتراک بگذارد. بغض‌های گره شده در گلو و اشک نشسته در چشم‌ها همه و همه نشان دهنده این بود که خاطره تلخ آن زلزله برای بازماندگان حادثه تمامی نداشت. بازماندگانی که بسیاری از فامیل و در برخی موارد همه اعضای خانواده خود را از دست داده بودند.
صفحه تقویم شنبه ۲۰ اردیبهشت‌ماه نشان می‌داد ساعت ۱۲ و ۲۸ دقیقه و ۱۲ ثانیه بود که زمین زیرپای جعفر لرزید همگام با بقیه دانش‌آموزان از مدرسه خارج شده بود، از شدت زمین لرزه‌ای که او در قاین احساس کرده بود فهمید که تلفات زیاد در پی داشته است.
یک سالی شده بود که برای ادامه تحصیل در مقطع دبیرستان از اردکول به قاین آمده بود و ماه‌های آخر سال تحصیلی را به شوق بازگشت دوباره به اردکول پشت سر می‌گذاشت.
ساعتی از زلزله گذشته ولی هیچ خبری نیست جعفر وقتی نزدیک بیمارستان قاین رسید چشمش به مجروحان زیادی افتاد که زخم خورده همان زمین لرزه ساعت قبل بودند پرس و جو کرد و فهمید که مجرومان از اسفدن به قاین منتقل شده‌اند، سراغ اردکول را از هر کسی گرفت هیچکس خبری از آن دیار نداشت.
با برادر بزرگترش راهی شد در مسیر به هر شهر یا روستایی که می‌رسیدند جز تلی از خاک چیزی دیده نمی‌شد، راه را ادامه داد و در دل آرزو داشت که اردکول نلرزیده باشد تا اینکه در چند کیلومتری روستایشان راه به طور کامل بسته شده بود و مجبور شدند پیاده ادامه مسیر دهند.
ساعت حدود ۱۶ است که از دور چشمشان به تابلوی آبی رنگ مدرسه شهید هاشمی افتاد همان جایی که تا سال پیش جعفر روی نیمکت‌های کلاس آن از مقطع راهنمایی فارغ و برای ادامه تحصیل در دبیرستان راهی شهر قاین شده بود.
اما از مدرسه جز همان تابلوی فلزی چیزی باقی نمانده بود و جعفر و برادرش در آنجا متوجه عمق فاجعه شدند. در آن کوه خاک که زلزله بر سر مردمان اردکول آوار کرده بود پیدا کردن کوچه‌ها و آدرس خانه کاری مشکل به نظر می‌آمد اما جعفر دوان دوان به دنبال منزل پدری‌اش بود مدام مادرش را صدا می‌زد و اشک می‌ریخت و در تصورش نمی‌گنجید که پاره‌های تنش زیر خروارها خاک باشند.
همانطور که به سمت خانه می‌دوید ناگهان صدای مادرش را از سمتی دیگر شنید، تازه آن زمان نفسش بالا آمد و فهمید که در لحظه زلزله کسی از اعضای خانواده‌شان در منزل نبودند پس همه زنده مانده‌اند.
اما مادر یکی یکی می‌شمرد اقوامی که دیگر در بین آنها نیستند و جعفر فهمید که از این پس دایی، خاله، پسر عمو، پسر خاله و خیلی دیگر از عزیزانش را نخواهد دید.
همچنان که مبهوت ویرانی‌های زلزله بودند صدایی آنها را متوجه دبستان روستا کرد که فریاد می‌زد «کمک کنید همه دانش‌آموزان زیر آوار هستند».
جعفر هم با چند نفر دیگر دست به کار شدند تا ۸۰ جنازه را از زیر آوار مدرسه بیرون بکشند. یکی یکی جنازه‌ها کنار گذاشته می‌شدند برای اولین نفرات پارچه بود که رویشان بکشند اما سهم بقیه جنازه‌ها برای محافظت از آفتاب سوزان عصر بیستم اردیبهشت ماه ۷۶ علف‌های زعفران بود که رویشان پهن می‌کردند.
جعفر در میان جنازه‌ها چشمش به جسم بی‌جان قاسم می‌افتد و تمام خاطراتی که با او از دوران کودکی در کوچه‌های اردکول داشت در ذهنش تداعی می‌شود اما چشم‌های خاک گرفته قاسم دیگر باز نیست که با یار دبستانی‌اش بعد از گذشت ماه‌ها دیدار کند.
شمار جنازه‌هایی که در مدت هفت روز پس از زلزله در اردکول از زیر آوار بیرون کشیده شدند به ۲۰۹ نفر رسید و اینگونه بود که یک چهارم جمعیت ۷۰۰ نفر این روستا زیر خاک رفتند.
به خاطر جاده نامناسب روستای اردکول کمک‌ها به مردم زلزله زده دیر می‌رسید و مردم مجبور بودند مجروحان را سوار بر الاغ کرده و به نزدیکی جاده اصلی برسانند.
مردم اردکول اولین شب بعد از زلزله را دور هم در محوطه میان روستا جمع بودند و تا صبح به عزیزانی فکر می‌کردند که کمی آنطرف‌تر آنها بدون هیچ حرکتی روی زمین بودند تا شاید مجالی برسد و دفن شوند.
روز بعد اجساد شناسایی شده توسط بازماندگان به صورت گروهی غسل داده و دفن شدند و دیدن پدری که با وداع سوزان جنازه فرزندش را به تنهایی دفن می‌کرد برای همه دلخراش بود که بعد از گذشت ۲ دهه هنوز در ذهن جعفر نیز مانده است.
جعفر حسنی که اکنون ۲۳ بهار دیگر را از آن اردیبهشت غم‌انگیز پشت سر گذاشته در سن ۳۷ سالگی با تجدید خاطرات زمین لرزه سال ۷۶ به خبرنگار ایرنا گفت: بسیاری از مردم اردکول بعد از آن حادثه مجبور به مهاجرت شدند و همین موضوع سبب شد که جمعیت روستا کاهش شدید داشته باشد.
وی با اشاره به ضربه روحی که مردم از آن زلزله مهیب دیده‌اند افزود: امید به زندگی در افرادی که بازمانده زلزله بودند بسیار پایین آمد و از همین رو کسی تمایل به ساخت خانه مقاوم بعد از آن را نداشت که همین مسئله خطر زلزله را جدی‌تر می‌کند.
حسنی با تاکید بر اینکه گسل اردکول همچنان آبستن هرگونه زمین لرزه‌ای است ادامه داد: در حال حاضر اردکول ۵۰۰ نفر جمعیت دارد که اغلب آنها هنوز هم در خانه‌های نامقاوم زندگی می‌کنند.
وی عنوان کرد: گرچه زلزله شکاف‌های عمیقی را در مزارع زعفران اردکول ایجاد کرد اما بازهم مردم همت کرده و کشاورزی را رونق دادند.
وی به آینده اردکول بعد از آن زلزله مهیب خوش‌بین است و در این خصوص پیشنهاد داد، با توجه به اینکه مردم آسیب روحی شدیدی از آن حادثه دیده‌اند و رغبت کمتری به ساخت منازل مقاوم دارند انتظار می‌رود مسوولان با مشوق‌هایی نسل‌های جدید را با نگاهی نو به زندگی امیدوار کرده تا مقاوم سازی منازل را جدی بگیرند.
وی آرزو می‌کند با وضعیت فعلی بافت‌های مسکونی منطقه زیرکوه و سایر روستاها زلزله‌ای با آن شدت تکرار نشود وگرنه باز هم داغی بزرگ بر دل خواهد ماند.
تخریب ۱۵ هزار واحد در زلزله سال ۷۶
مدیر بنیاد مسکن زیرکوه نیز ضمن یادآوری خسارت‌های جانی و مالی سنگینی که زلزله سال ۷۶ بر دوش مردم این شهرستان گذاشت به خبرنگار ایرنا گفت: ۱۵ هزار واحد بین ۳۰ تا ۱۰۰ درصد در این زلزله خسارت دیدند.
حمید فرخی اظهار داشت: با کمک استان‌ها و شهرستان‌های همجوار عملیات بازسازی واحدهای مسکونی به سرعت شروع شد و بعد از گذشته حدود ۲ سال ۱۲ هزار واحد بازسازی و تحویل مردم شد.
وی با یادآوری اینکه برابر تقسیمات سیاسی آن دوران آمار ارایه شده مربوط به شهرستان‌های زیرکوه، قاین، درمیان و حتی بیرجند است اضافه کرد: با این وجود کانون اصلی زلزله در آن سال روستای اردکول از توابع شهرستان فعلی زیرکوه بود که بیشترین خسارت را محتمل شد.
مدیر بنیاد مسکن زیرکوه با اشاره به اجرای طرح‌های متعددی بعد از آن زلزله برای ساخت خانه‌های مقاوم در روستاهای این شهرستان اظهار داشت: طرح بهسازی و نوسازی مسکن روستایی که سال ۸۶ به شکل انبوه در کشور آغاز شد تا سال ۹۷ ادامه داشت و بالغ بر سه هزار واحد مسکونی از این محل در شهرستان زیرکوه با کمک تسهیلات ارزان قیمت بازسازی و نوسازی شد.
وی اجرای طرح مسکن محرومان را از دیگر برنامه‌های تشویقی برای ساخت مسکن مقاوم در روستاها برشمرد و ادامه داد: در قالب این طرح نیز بنیاد مسکن متعهد ساخت پنج هزار واحد مسکونی در سطح استان بود که از این تعداد سهم شهرستان زیرکوه ۴۰۵ واحد است که تا ۲ ماه آینده به طور کامل تحویل متقاضیان خواهد شد.
فرخی در عین حال از وجود ۹۰۰ واحد غیر مقاوم در سطح شهرستان زیرکوه خبر داد و گفت: با توجه به اینکه در ۴۰ ساله اخیر شهرستان زیرکوه حدود سه تا چهار زلزله مخرب را تجربه کرده این شهرستان در سطح خطرپذیری بالا است.
وی افزود: توجه به مسکن مقاوم به دلیل اینکه با جان انسان مرتبط است اهمیت داشته و نیازمند توجه ویژه‌ای است.
مدیر بنیاد مسکن زیرکوه با اشاره به اطلاعات گسترده در سطح روستاها برای استفاده از تسهیلات ارایه شده در مقاوم‌سازی مسکن گفت: با وجود اینکه بنیاد مسکن در بحث پرداخت تسهیلات و اعطای زمین همکاری خوبی با مردم داشته اما پایین بودن امید به زندگی در بین روستاییان که اغلب نیز افراد مسن هستند و کفایت نکردن تسهیلات اعطای استقبال از طرح‌های ساخت مسکن مقاوم را با چالش مواجه کرده است.
وی با این وجود طرح مسکن محرومان را به دلیل کمک‌های بلاعوضی که دولت به مردم داده یکی از طرح‌های موفق در تشویق مردم به ساخت مسکن مقاوم معرفی کرد و افزود: انتظار می‌رود با استمرار چنین طرح‌هایی شاهد افزایش روحیه امید بین روستاییان باشیم.
براساس برآورد کارشناسان زمین لرزه ۷.۱ ریشتری ۲۰ اردیبهشت ماه در زیرکوه هزار و ۵۶۷ کشته و بیش از ۲ هزار و ۳۰۰ نفر مجروح داشت.
مقامات محلی در ابتدا میزان خسارات وارده از این زمین لرزه را معادل ۶۷ میلیون دلار آمریکا (به ارزش سال ۱۹۹۷) تخمین زدند. اما این برآورد بعدها به ۱۰۰ میلیون دلار معادل ۳۰۰ میلیارد ریال افزایش یافت.
خراسان جنوبی سومین استان زلزله‌خیز کشور است و مردم این استان بارها شاهد زمین لرزه‌های بالای ۶ ریشتر بوده‌اند که به طور میانگین هر ۱۲ سال یکبار روی می‌دهد.
براساس آمارهای بنیاد مسکن انقلاب اسلامی خراسان جنوبی شهرستان‌های قاینات و بیرجند هر کدام ۲۰ درصد از واحدهای نامقاوم را دارا هستند درمیان با ۱۴ درصد، سربیشه ۱۲ درصد، خوسف هشت درصد، نهبندان ۶ درصد، طبس و فردوس پنج درصد، بشرویه و سرایان چهار درصد و زیرکوه با یک درصد واحدهای غیر مقاوم در ردههای بعدی هستند.
استان خراسان جنوبی سال ۱۳۸۳ از تفکیک خراسان بزرگ به سه استان تاسیس شد و اکنون ۱۱ شهرستان دارد.