دو سال پیش دونالد ترامپ به یکی از اصلی‌ترین وعده‌های رقابتهای انتخاباتی خود در عرصه سیاست خارجی عمل کرد. رییس جمهوری آمریکا که در مناظره‌های انتخاباتی سال ۲۰۱۶، توافق هسته‌ای با ایران را یکی از بدترین توافق‌هایی دانسته بود که در عمر خود دیده، ۱۶ ماه پس از ورود به کاخ سفید به حضور آمریکا در این توافق پایان داد و راهبرد فشار حداکثری علیه ایران را در پیش گرفت.
بدون شک خروج دولت ترامپ از برجام با اهدافی به دنبال داشته است مواردی مانند فشار بر ایران برای عقب نشینی از مواضع هسته ای و منطقه ای و برنامه‌های موشکی ایران را می‌توان بخشی از این اهداف دانست.
رییس جمهور آمریکا در سخنرانی خود هنگام خروج از برجام گفت: برجام فاقد مکانیزم‌های لازم برای جلوگیری از رسیدن ایران به سلاح هسته‌ای است و حتی نتوانسته از مکان‌هایی که ایران از آنها برای تولید سلاح و موشک استفاده می‌کند بازرسی کند. این توافق همچنین ایران را از دخالت در امور دیگر کشورها بازنداشته است؛ من پیشتر هم گفته بودم که اگر این توافق اصلاح نشود از آن خارج خواهیم شد، من پس از گفت و گو و مذاکرات طولانی با همپیمانان آمریکا به این نتیجه رسیدم که این توافق نمی‌تواند ایران را از رسیدن به بمب بازدارد.
حالا بیش از دو سال از خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم‌ها علیه ایران می‌گذرد. او شدیدترین تحریم‌ها را علیه ایران به کار گرفته که ایران را به پای میز مذاکره ای از پیش تعیین شده بکشاند و به زعم خود نواقص توافق برجام را برطرف کند اما امروز تلاش‌های ترامپ جز ویرانگری نتیجه ای در پی نداشته و همین امر باعث افزایش انتقادها از او شده است.
برنامه هسته‌ای ایران
در ماجرای برجام ایران پذیرفته بود که محدودیتهایی در زمینه برنامه هسته ای خود بپذیرد تا نگرانی‌های جامعه جهانی از بابت ابعاد نظامی این برنامه برطرف شود. فارغ از اینکه این کشورها در رویکردهای خود چقدر صادق بودند و چقدر با سیاسی کاری به دنبال اعمال فشار بر تهران بودند، تهران تلاش کرد در جهت رفع دغدغه‌های این کشورها محدودیتهایی را بپذیرد. آن هم در ازای رفع تحریم‌هایی که ابعاد مختلف مناسبات ایران را هدف گرفته بود. بااین حال ترامپ با این ادعا که برجام بدترین توافق قرن است از این توافق خارج شد. به زعم وی توافق برجام مانع ایران برای دستیابی به سلاح هسته ای نمی‌شود. در واقع، از نظر رئیس جمهور آمریکا، توافق هسته‌ای نمی‌تواند ماهیت صلح آمیز برنامه هسته‌ای ایران را تضمین کند. ترامپ مدعی بود که ایران منافع بسیاری از برجام برده است و این توافق هیچ گاه باعث افزایش صلح و آرامش در جهان نشده است.
دولت ترامپ تصور می‌کرد با خروج از برجام و اعمال تحریم ها و فشار حداکثری می تواند مانع گسترش برنامه هسته‌ای ایران شود اما عکس این موضوع اتفاق افتاد خروج آمریکا و عدم همراهی اروپا با ایران باعث کاهش تعهدات ایران در برجام شد. با اجرای ۵ گام از کاهش تعهدات، محدودیت‌ها شامل درحوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی شده، و تحقیق و توسعه) و محدودیت در تعداد سانتریفیوژها را کنار گذاشته است. ایران بعد از خروج آمریکا از برجام حدود یک سال سیاست صبر راهبردی را در پیش گرفت تا از دستاورد دیپلماسی در عرصه بین الملل دفاع کند با این حال تداوم کارشکنی‌های آمریکا و بی‌عملی اروپایی‌ها در نهایت ایران اردیبهشت ماه ۱۳۹۷ طی بیانیه‌ای کاهش تعهدات خود را اعلام کرد با این حال ایران بارها و بارها اعلام کرده که این اقدامات تهران با هدف تعادل بخشی به برجام و با هدف نجات آن بوده است و هر گاه طرف‌های برجام به تعهدات خود در این توافق عمل کنند تهران هم به نقطه قبل از کاهش تعهدات خود باز می‌گردد. اما در حال حاضر ایران فعالیتهای هسته ای خود را مجددا آغاز کرده و تقریبا به دوران پیش از برجام بازگشته است. در واقع در حالی که برجام توافقی برد- برد برای جامعه بین الملل بویژه در راستای تحکیم نظام عدم اشاعه بود، رویکرد تخریبی ترامپ باعث شکل گیری معادله باخت -باخت شد.
بسیاری از سیاستمداران و تحلیلگران معتقدند خروج آمریکا از برجام اشتباهی بود که باعث شد ایران فعالیتهای هسته ای خود را از سر بگیرد. جیمی کارتر، رئیس جمهور اسبق آمریکا در واکنش به دستور دونالد ترامپ، مبنی بر خروج از توافق هسته ای ایران، در گفتگو با سی ان ان، آن را یک اشتباه جدی توصیف کرد و گفت: این بدترین اشتباهی است که تاکنون رئیس جمهور ترامپ انجام داده است. وقتی یک رئیس جمهور توافقنامه‌ای را امضا می کند، اجرای آن برای جانشینانش الزامی است. مگر آنکه شرایط به صورت چشمگیری تغییر کند که در این مورد تغییر نکرده بود. متاسفانه من فکر میکنم این اقدام، پیامی برای کره شمالی به دنبال دارد و نشان میدهد اگر آمریکا توافقنامه ای را امضا کند، ممکن است آن را نادیده بگیرد.
مذاکره مجدد
دونالد ترامپ و مقامات دولت بارها اعلام کرده اند که به دنبال مذاکره مجدد با ایران هستند اما مقامات ایرانی اعلام کرده اند که اعتمادی به دولت ترامپ ندارند و تنها در صورت بازگشت آمریکا به برجام حاضر به مذاکره مجدد هستند.
حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران روز ۲۳ تیرماه ۱۳۹۸ در نشست شورای اداری و برنامه‌ریزی استان خراسان شمالی اظهار داشت: «آمریکا از زورگویی دست بردارد، ما همیشه آماده‌ایم برای مذاکره؛ همیشه؛ همین ساعت؛ همین لحظه. شما دست بردارید از ظلم‌تان، دست بردارید از تجاوزتان دست بردارید از تحریم‌تان، برگردید پای میز برگردید پای منطق پای عدل، ما آماده‌ایم. ما اهل منطقیم ما اهل عقلانیتیم».
او اعلام کرده اند که یکی از اهداف آمریکا از اعمال گسترده تحریم‌ها و سیاست فشار حداکثری، اجبار تهران به پذیرش میز مذاکره بوده است. اما این هدف دولت ترامپ نیز به نتیجه نرسیده است.
منافع منطقه‌ای
دونالد ترامپ اعلام کرده بود که برجام از توسعه طلبی ایران در منطقه جلوگیری نمی‌کند و در راستای منافع منطقه ای ایران است. هدف آمریکا از ترک برجام و تحریم‌های جدید آنگونه که بارها دولتمردان آمریکا تکرار کرده‌اند، افزایش فشار بر جمهوری اسلامی تا جایی است که برای یک توافق همه‌جانبه پای میز مذاکره بنشیند و این بار علاوه بر مسئله هسته‌ای بر سر موضوعاتی چون فعالیتهای منطقه‌ای جمهوری اسلامی، امنیت اسرائیل هم توافق کنند.
ترامپ مدعی شد که خروج از برجام توانسته است فعالیتهای منطقه ای ایران را محدود کند. در واقع، آمریکا با ابزار تحریم و تشدید تحریم‌های اقتصادی و همچنین دامن زدن به تنش‌های منطقه ای با ایران از جمله ترور سردار سلیمانی به دنبال عقب راندن ایران از مواضع منطقه ای بود. اما اکنون نه تنها فعالیتهای منطقه ای ایران محدود نشده است بلکه کشورهای منطقه مانند عراق خواستار خروج آمریکا از کشور خود شده‌اند و در واقع سیاستهای آمریکا نتیجه عکس داد.
برنامه موشکی
یکی از دلایلی که دونالد ترامپ هنگام خروج از برجام بارها به آن اشاره کرد مساله موشکی ایران بود. مقامات ایران بارها تاکید کرده اند که موشک‌های ایران جنبه دفاعی دارند.
محمد جواد ظریف وزیر خارجه ایران در آذر ماه ۱۳۹۷ در نشست دوحه اعلام کرد که جمهوری اسلامی هیچ کلاهک هسته‌ای در اختیار ندارد که بخواهد برایش موشک بسازد. او گفت موشک‌های ایران اهداف دفاعی دارند. ظریف گفت: «ما نسبت به دیگران در منطقه از موشک‌های کمتری استفاده می‌کنیم. به همین خاطر نیز از ابتدا اعلام کردیم که موشک‌هایمان قابل مذاکره نیستند. آمریکا با خروج از برجام، به طور کامل قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت را نقض کرده است؛ پس حق ندارد از این قطعنامه صحبت کند. آمریکا تلاش کرده برجام را از میان ببرد اما این توافق همچنان پابرجا است.»
منطق راهبردی ایران در توسعه جنگ افزارها، دستیابی به توان بازدارندگی است اگر چه ایران در صورت بروز بحران از این توانایی استفاده خواهد کرد. حمله موشکی ایران به عین الاسد توان عملیاتی ایران را بیش از پیش نمایان ساخت. و نشان داد که آمریکا در این هدف خود نیز در خروج از برجام ناکام بوده است.
گذشته از اینکه سیاستهای خصمانه ترامپ اثار کوتاه مدت و میان مدتی به همراه داشته است، این اقدام در بلند مدت هم تاثیرات زیادی در ذهنیت جامعه ایرانی نسبت به غرب بویژه آمریکا خواهد داشت. طی سال‌های اخیر بخشی از جامعه نسبتا جوان ایرانی به دنبال حل مشکلات با غرب و معتقد به رویکرد دیپلماسی و تعامل بودند با این وجود رفتارها و سیاستهای ترامپ باعث شد این بخش از جامعه که اتفاقا بخش قابل توجهی هستند در ذهنیات پیشین خود در این خصوص تجدیدنظر کنند. از این جهت ترامپ نه تنها نتوانسته به توافق بهتری با ایران دست یابد، اقداماتش در حال از بین بردن هر گونه زمینه اصلاح و بهبود مناسبات آمریکا با ایران است.
از این جهت اقدامات ترامپ به نوعی مین گذاری در عرصه دیپلماسی شبیه است که برطرف کردن آن در دولت‌های بعدی هم کار دشواری خواهد بود. گذشته از این سیاستهای ترامپ باعث تحمیل اجماعی به نظام تصمیم گیری ایرانی در روابط خارجی شد بدین گونه که خواه ناخواه تهران به سمت رقبای آمریکا که سابقه شرارتی در مقایسه با آمریکا نسبت به ملت ایران ندارند، کشیده خواهد شد. ایران ظرفیت‌های زیادی اعم از انسانی، ژئوپلتیکی، انرژی دارد که در رقابتهای بزرگ می‌تواند تاثیرگذار باشد.