شنبه سیزدهم اردیبهشت ماه سال جاری، کانال‌های خبری و اکانت‌های توییتری تصاویر، ویدیوها و خبرهایی را نشر و بازنشر کردند که در آنها ادعا شده بود مرزبانی ایران مهاجران افغان را که درصدد ورود به خاک جمهوری اسلامی بودند، مورد ضرب و شتم قرار داده و آنها را وادار به عبور از رودخانه هریرود کرده است. بر اساس ادعاهای موجود در اثر مجموعه این اقدامات شماری از مهاجران افغان در این رودخانه غرق شده و شماری دیگر نجات می‌یابند و از سرنوشت تعدادی دیگر خبری در دست نیست.
مبنای این خبر اظهارات یکی از شهروندان افغانستانی است که مدعی شده «حدود پنجاه تن از اتباع افغانستان که به صورت غیرقانونی وارد خاک ایران شده بودند، توسط مرزبانان ایرانی بازداشت، وادار به کار اجباری، شکنجه، لخت و سرانجام به رودخانه انداخته شده‌اند.» به فاصله چند ساعت تصاویری از اجساد در شهر هرات افغانستان نشان داده و در ویدیوهایی اعلام می‌شود که اجساد مورد نظر جانباختگانی هستند که نیروهای مرزبانان ایران آنها را وادار به عبور از رودخانه هریرود کرده‌اند. همزمان «جیلانی فرهاد» سخنگوی استاندار هرات افغانستان از انتقال ۳ جسد به شهر هرات و خبرنگار بی بی سی از انتقال ۶ جسد به این شهر خبر می‌دهند. مجموع این رویدادها طی ۱۰ روز گذشته بر روابط دیپلماتیک ایران و افغانستان تاثیر گذاشته، اعتراضاتی در کابل پایتخت افغانستان در پی داشته است.
کمیته حقیقت‌یاب و استقبال ایران از حقیقت
ادعای مطرح شده درباره رفتار مرزبانان ایرانی و اهمیت جان شهروندان افغان مقامات هر دو کشور را به واکنش واداشت. در همان ساعات ابتدایی انتشار خبرها و نیز طی ۱۰ روز گذشته مرزبانی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، سخنگوی وزارت امور خارجه و دیگر ارگان‌های مسئول، ادعاها مبنی بر بازداشت و شکنجه مهاجران غیرقانونی افغان در مرز ایران و افغانستان از سوی مرزبانان ایرانی را به شدت تکذیب و اعلام کردند: «چنین موضوعی در مرزهای مشترک ایران و افغانستان رخ نداده و صحت ندارد.»
وزارت امور خارجه افغانستان هم با اعلام اینکه گزارش‌هایی درباره غرق شدن شماری از شهروندان خود در مرز ایران دریافت کرده، از تشکیل هیاتی به منظور بررسی جوانب حادثه خبر داد. «اشرف غنی» رییس جمهوری افغانستان هم ۲۰ اردیبهشت در فرمانی یک هیات حقیقت‌یاب ده نفره را به ریاست «محمد حمید طهماسی» سرپرست فرماندهی نیروهای مسلح افغانستان برای بررسی این حادثه تعیین کرد.
همچنین وزارت امورخارجه افغانستان در بیانیه‌ای اعلام کرد تهران و کابل در مورد تشکیل هیات مشترک تحقیق توافق کردند. این بیانیه همچنین از آمادگی ایران برای همکاری به منظور یافتن واقعیت ماجرای هریرود و ارائه یادداشت رسمی در این زمینه خبر داده و این اقدام طرف ایران را ستوده است. «محمدجواد ظریف» و «محمدحنیف‌اتمر» وزیر خارجه ایران و سرپرست وزارت خارجه افغانستان روز ۲۲ اردیبهشت در تماسی تلفنی پیرامون غرق شدن شماری از مهاجران افغان در رودخانه هریرود و آغاز تحقیقات در این رابطه از طریق تلفن بحث و تبادل نظر کردند.
سرانجام روز سه شنبه ۲۳ اردیبهشت، موسوی سخنگوی وزرات خارجه ایران در گفت و گوی تفصیلی به ابهامات موجود در این حادثه پاسخ گفت و تصریح کرد:
الف) در تاریخ مورد نظر و در محدوده ادعایی نه تنها چنان واقعه‌ای رخ نداده و مواجهه‌ای از هیچ نوع میان نیروهای جمهوری اسلامی ایران با اتباع افغان رخ نداده، چه رسد به ادعاهای ناظر بر انتقال افراد به اردوگاه یا رفتارهای دور از شان انسانی، بلکه در آن زمان به دلیل شرایط خاص جوی در منطقه حتی هیچ گونه ورود اتباع افغان به خاک جمهوری اسلامی ایران ثبت نشده است.
ب) با توجه به شیوع بیماری کرونا و با هدف دور نگاه داشتن مرزبانان از خطر ابتلا به ویروس کرونا، مرزبانی هیچ اردوگاهی در مناطق مرزی به صورت دایر ندارد و هرگونه ادعاهایی از قبیل انتقال اتباع افغان به اردوگاه یا اجبار آنان به کار اجباری و مانند آن از ریشه غلط و دروغ است.
پ) چگونگی اتفاق رخ داده برای ما به طور دقیق روشن نیست چون این سانحه نه در قلمرو ما رخ داده و نه نیروهای ایرانی دخالتی در آن داشته اند اما با تکیه بر گمانه‌زنی‌های کارشناسی، تجربیات گذشته و مشاهدات میدانی، می‌توان صرفا حدس‌هایی زد.
ت) این احتمال هست که اتباعی از افغانستان قصد ورود غیرقانونی به خاک ایران را داشته اند و برای احتراز از مواجه شدن با پاسگاه‌های ایرانی، تلاش کرده‌اند از بخش‌هایی از رودخانه که نزدیک پاسگاه‌های ما نیست عبور کنند. در این ایام رودخانه هریرود از جریان آب قابل توجهی برخوردار است و احتمال می‌رود این افراد چون به منطقه ناآشنا بوده و از شدت آب و عمق رودخانه بی‌خبر بوده اند، وارد رودخانه شده و دچار حادثه شده باشند.
ج) احتمال دیگری که مطرح است اینکه این افراد در شاخه‌های فرعی هریرود در داخل خاک افغانستان گرفتار آب شده و در بخش مرزی هریرود از آب گرفته شده باشند. به خصوص که هیچ گونه جسدی از اتباع افغان در ساحل ایران مشاهده نشده که با توجه به وضعیت توپوگرافی رودخانه که شیب آن به سمت ایران است احتمال وقوع رویداد در هریرود را کم میکند.
آنچه ثالث‌های همیشه حاضر نادیده می‌گیرند
حادثه تلخ جانباختن شهروندان افغان در رودخانه هریرود، سبب شد برخی از کشورها و مقامات ثالث همیشه حاضر در صحنه با تصور گل آلود شدن روابط ایران و افغانستان درصدد شکار ماهی برآیند. با همین تصور «آلیس ولز» معاون وزارت خارجه آمریکا در امور آسیای جنوبی و مرکزی در توییتی مدعی شد که رفتار بی‌رحمانه ایران و سوء رفتار با مهاجران افغان وحشتناک است، آمریکا از انجام تحقیق در این باره حمایت میکند و کسانی که در سوء رفتار مقصر شناخته شوند، باید پاسخگو باشند.»
«مایک پمپئو» وزیر امورخارجه آمریکا هم مدعی شد: «از دیدن گزارش های هفته گذشته درباره آزار شکنجه و غرق کردن شهروندان افغانستان به وسیله ماموران مرزی ایران شوکه شدم، مهاجرانی که برای یافتن غذا و کار از مرز گذشته بودند.» نمایندگی اتحادیه اروپا در افغانستان نیز خواستار تحقیقات همه‌جانبه و شفافیت کامل در این تحقیقات شد.
در این که مقامات آمریکا و رسانه های تحت کنترل آن ها به ویژه شبکه های فارسی زبان خارجی همواره آماده هجمه علیه ایران شکی نیست، اما پیرامون روابط ایران و افغانستان شاید یادآوری برخی نکات که سخنگوی وزارت امورخارجه هم به آن ها اشاره کرده است، مفید باشد.
موضوع نخست سابقه دوستی ایران و افغانستان به عنوان دو همسایه با مرزهای بسیار طولانی و فرهنگ و زبان نزدیک است. ایران چهاردهه است بی آنکه دیواری در مرزهای خود به سبک دونالد ترامپ ایجاد کند، میزبان پذیرای بیش از سه میلیون مهاجر افغان است که جنگ طلبی های آمریکا آن ها را آواره کرده است. در کنار نواقص موجود در این میزبانی نباید فراموش کرد که سال هاست شغل، آموزش رایگان و امکانات بهداشتی رایگان در اختیار بیشینه مهاجران افغان قرار دارد.
از سوی دیگر آمریکا و متحدان و رسانه های منتسب به آنها آگاهانه مخاطرات هم مرزی با افغانستان را نادیده می گیرند و این در حالی است که به گفته موسوی سخنگوی وزارت امورخارجه فقط در چند ماه اخیر نزدیک به ۱۲۰ هزار نفر از اتباع افغان بصورت غیرقانونی وارد خاک جمهوری اسلامی ایران شده‌اند که در میان آنها قاچاقچیان مواد مخدر، عوامل تروریستی و افراد معاند نیز وجود دارد.
تامین امنیت چنین مرزهایی باید دو طرفه باشد اما به گفته موسوی در سه سال اخیر به خاطر تهدیدات ناشی از حضور داعش و طالبان نیروهای افغان حداقل ۵۴ پاسگاه مرزی افغانستان (که حتی هزینه احداث بسیاری از آنها در سال‌های گذشته از سوی دولت ایران در اختیار کشور دوست و همسایه قرار گرفته) را تخلیه کرده‌اند و این مناطق مرزی همجوارِ خاک جمهوری اسلامی ایران کاملا در اختیار نیروهای تروریستی قرار دارد.
موضوع مهم دیگری که سخنگوی دستگاه دیپلماسی در گفت و گوی خود به‌آن اشاره کرده است مغفول ماندن ظرفیت‌های «قرارداد انتظامات مرزی ایران و افغانستان» (قرارداد کمیساران سرحدی بین ایران و افغانستان) است که از قریب به هفت دهه گذشته یعنی از سال ۱۳۳۵ شمسی میان دو کشور برقرار است.
بر اساس این قرارداد در صورت وقوع هرگونه حادثه در محدوده مرزی، بنا به درخواست هر یک از طرفین، مرزبانان دو طرف می توانند از محل حادثه بازدید نموده و نسبت به بررسی مشترک اقدام نمایند. تا این تاریخ، علیرغم جنجال رسانه ای که در داخل و خارج افغانستان براه افتاده است، درخواستی از سوی مرزبانان افغان مستقر در منطقه به مرزبان جمهوری اسلامی ایران جهت بررسی مشترک حادثه واصل نشده است. در حالی که این اقدام سریع ترین، در دسترس ترین و مطمئن ترین روش برای بررسی مشترک و عینی حادثه ادعایی در محل مورد نظر بود.
نکته قابل توجه اینکه پس از جنجال برخی رسانه‌ها، این مرزبانان جمهوری اسلامی ایران بوده اند که برای شفاف سازی موضوع و از روی حُسن نیت، طی دو نامه رسمی از مرزبان افغانستانی درخواست جلسه مشترک به منظور بررسی حادثه کرده اند، که متاسفانه این درخواست‌های مرزبانی ایران که منطبق با رویه جاری میان دو طرف و مبتنی بر قرارداد انتظامات مرزی ۱۳۳۵ است، تا این لحظه بی پاسخ مانده است.
مرزهای ایران به عنوان مهم ترین دروازه اروپا برای قاچاقچیان مواد مخدر (که پس از اشغال افغانستان از سوی آمریکا، درجه داران آمریکایی هم به این جمع پیوسته اند) اهمیت ویژه ای دارد و بر اساس اعلام حجت الاسلام «محمد جعفر منتظری» دادستان کل کشور ایران سالانه بیش از ۳۰۰ میلیون دلار برای مبارزه با مواد مخدر هزینه میکند و تاکنون سه هزار و ۸۱۴ شهید در راه این مبارزه داده است.