مهدی الهی قمشه ای در ۱۲۸۰ خورشیدی در شهرضا (قمشه سابق) در استان اصفهان دیده به جهان گشود در پنج سالگی به مکتب رفت و تا هفت سالگی مقدمات را فرا گرفت. سپس نزد پدر و استادان آن شهر به تحصیل علم و ادب پرداخت. وی همچنین در ۱۵ سالگی در ادبیات عرب به مقامی رسید که شرح نظام نیشابوری و مغنی اللبیب ابن هشام و مطوّل تفتازانی را تدریس می کرد. الهی قمشه‌ای در عین تحصیل دانش به کسب نیز اشتغال داشت و ابتدا شاگرد قنادی بود و در اثر کوشش و فعالیت بی حدش در این کار استاد شد و به کار قنادی پرداخت اما شروع جنگ جهانی اول آنان را به ورشکستی نشاند و دوباره به توصیه پدر دست از کار کشید و تمام وقت خود را برای فراگیری علوم اسلامی گذاشت.
بدین ترتیب الهی قمشه ای علوم مقدماتی را در زادگاهش آموخت و برای فرا گرفتن فقه، اصول، منطق و کلام به اصفهان رفت، این مفسر قران در اصفهان از محضر استادانی مانند حاج آقا حسین قمی، آقا بزرگ حکیم خراسانی و میرزا مهدی اصفهانی بهره برد و خود در فقه، اصول، فلسفه و حکمت به مراتب والایی دست یافت. وی برای تکمیل علوم فلسفه و حکمت به مشهد رفت و بعد از سال ها تحصیل در مشهد به مدرسه سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری کنونی) در تهران وارد شد و در آنجا به تعلیم و تعلم پرداخت. روزی در مسجد سپهسالار در محفلی شرکت داشت که ایشان را به شهید سید حسن مدرس معرفی می کنند. شهید مدرس می گوید: «لازم نیست که او را معرفی کنید چون پدربزرگ این شخص مرحوم حاج ملک باعث شد که من مدرس شوم. من در یک مغازه ای کار می کردم که پدر بزرگ ایشان به آنجا آمد و گفت حیف است که این بچه کار کند از سیمای او آثار هوش و درایت مشهود است و بگذارید درس بخواند. پدرم گفت: ما استطاعت مادی نداری تا او را برای تحصیل عازم کنیم. پدربزرگ همین شخص امکانات مادی مرا فراهم آورد و معاش مرا تامین کرد و برای تعلیم و تعلم از قمشه به اصفهان فرستاد.»
آیت الله الهی قمشه ای پس از مهاجرت به تهران در مدرسه سپهسالار به تدریس ادب، فقه، حکمت و دیگر معارف الهی پرداخت و پس از تاسیس دانشگاه در کشور، مدرسه سپهسالار که محفل ادباء و مجلس حکما بود، تبدیل به دانشکده معقول و منقول شد و الهی قمشه ای ضمن تدریس منطق، حکمت و ادبیات در آن دانشکده به عنوان یکی از برجسته ترین استادان دانشگاه شناخته شد و با نوشتن کتاب توحید هوشمندان به درجه دکتری از آن دانشکده نائل آمد و به مدت ۳۵ سال به تدریس فلسفه و حکمت در دانشکده الهیات و دروس منقول و معقول پرداخت. از جمله شاگردان ممتاز این حکیم فرزانه می توان به سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، عبدالله جوادی آملی، حسن حسن زاده آملی، کاظم مدیر شانه چی و سید محمد باقر حجتی و ...اشاره کرد.
خدمات علمی و فرهنگی
این نویسنده برجسته در طول عمر گرانقدر خود خدمات شایانی به فرهنگ و ادب انجام داد. وی قلمی شیوا داشت و با همین شیوایی بود که قرآن مجید را به فارسی ترجمه کرد در واقع وی در تفسیر و ترجمه قرآن شخصیتی شاخص و ممتاز است. ایشان نخستین فردی بود که قرآن را برخلاف عادت گذشتگان که ترجمه تحت اللفظی می کردند، روش جدیدی در ترجمه و تفسیر قرآن به کار برد و برای نخستین بار قرآن را به زبان فارسی روان و سلیس ترجمه کرد، بدون آنکه دخل و تصرفی در اصل معنا شود و تفسیر خود را با بیان ساده و قابل فهمی ارایه داد به طوری که نقل شده است، آیت الله العظمی بروجردی که در تفسیر قرآن تبحر خاصی داشتند، ترجمه و تفسیر قرآن آیت الله الهی قمشه ای را بسیار پسندیده و احترام می گذاشتند و در مقام مقایسه با دیگر تفاسیر قرآن چنین فرموده بودند: اصلاً هیچ ترجمه ای را با ترجمه آقای الهی قمشه ای مقایسه نکنید کاری که ایشان کردند، بسیار فوق العاده است.» همچنین ترجمه آزاد مفاتیح الجنان، صحیفه سجادیه و کلیات دیوان الهی از دیگر آثار او است که حاکی از سعی بلیغ ایشان در احیای معارف الهی است.
علاوه بر تالیفات در حوزه معارف، وی اشعاری را از ۱۵ سالگی تا آخر عمر سروده است که در دیوانی به نام «دیوان حکیم الهی» گرد آمده و شامل قصائد و غزلیات عرفانی و فلسفی بسیاری است. همچنین «نغمه الهی»، «شرح خطبه متقین در نهج البلاغه»، «نغمه حسینی» و «نغمه عشاق» را دربرمی گیرد.
همچنین بخش مهمی از سروده های وی در واقع ترجمان سخنان امامان معصوم(ع) محسوب می شود، برای نمونه نغمه الهی شرح منظومی از خطبه همّام حضرت علی(ع) است که ملک الشعرای بهار درباره سروده های او می گوید: «در غزل، به مذاق اهل حال، حالی بین فلسفه و عرفان و شریعت گرویده است. وی همچنین در حیطه شعری به حافظ، سنایی و مولانا بسیار دل بسته بود.
از دیگر آثار و تالیفات وی می توان به کتاب حکمت الهی در شرح فصوص الحکم فارابی و توحید هوشمندان، تصحیح و تحشیه تفسیر ابوالفتوح رازی، رساله‌ای در فلسفه کلی، حاشیه‌ای برمبدأ و معاد ملاصدرا، رساله‌ای در مراتب ادراک، رساله‌ای در مراتب عشق، تصحیح و تحشیه تفسیر ابوالفتوح رازی اشاره کرد.
از استادان این نویسنده و مترجم والا مقام می توان به ملا ابوالحسن قمشه‌ای پدر ایشان، ملا محمد هادی فرزانه قمشه‌ای، حسن امین جعفری، شیخ محمد حکیم خراسانی، آیت الله سید حسن مدرس، آقا بزرگ حکیم (میرزا عسکری شهید)، آقا حسین قمی، شیخ اسدالله یزدی، ملا محمد علی مشهور به فاضل، شیخ حسن برسی، میرزا حسن فقیه سبزواری، میرزا مهدی اصفهانی و حکیم محمد طاهر فقیه نصیری اشاره کرد.
وفات
سرانجام این حکیم وارسته در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۵۲ خورشیدی دیده از جهان فرو بست و در جوار حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد.