سابقه و پیشینه نمایش‌های آیینی با رویکرد و محوریت سوگ در ایران، به هزاره‌های دور بازمی‌گردد. اما با ورود اسلام به کشورمان سهم مهمی از آیین‌های نمایشی سوگ ایرانیان روایت و داستان خود را بر محور رثای و مراثی اهل‌بیت (ع)، پیامبر اسلام (ص) و رویدادهای همراه با تعزیت و مصیبت تاریخ اسلام استوار کرد. با به رسمیت شناخته شدن دین اسلام از دوران صفویه در کشورمان، شکل و ساختار شیوه نمایش‌های آیینی در راستای آیین‌های سوگ بهویژه با محوریت تعزیت بر اهل‌بیت(ع) در قامت و ساختار نمایش آئینی تعزیه که به‌عنوان کهن‌ترین نمایش سوگ ایرانیان شناخته می‌شود جلوه‌ای متفاوت به خود گرفت.
از همان زمان تا امروز در دهه نخست ماه محرم؛ دهه پایانی ماه صفر همچنین طی شب‌های قدر در ماه مبارک رمضان، همسو با شهادت امیرالمؤمنین حضرت علی (ع)، هنرمندان عرصه تعزیه با اجرای نمایش‌های آیینی و نسخ مختلف تعزیه هم‌سویی و همراهی دوچندانی را با مسلمانان عزادار در راستای شهادت سید و سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) و شهادت حضرت علی (ع) را در دستور کار خود قرار داده‌اند.
اهمیت شب‌های قدر و جایگاه هنر نمایش آیینی
لیالی قدر به‌عنوان یکی از مهمترین ایام برای مسلمانان که در آن نه‌تنها شاهد نزول قرآن به‌عنوان کتاب آسمانی و هدایت مسلمانان در مسیر رستگاری زندگی دنیوی و اخروی شناخته می‌شود، برای شیعیان به مناسبت ضربت خوردن و شهادت حضرت علی (ع) از روزهایی پربرکت و پرفضیلت و مهم ماه ماه مبارک رمضان شناخته می‌شود.
در همین راستا هنرمندان نیز در حوزه‌های مختلف؛ ازجمله در عرصه تئاتر با تولید و اجرای آثار نمایشی مذهبی مرتبط با این ایام با محوریت زندگی و سیره حضرت علی(ع) تلاش می‌کنند تا فصل مهمی از پاسداشت ذهنی، روحی و روانی امام اول شیعیان را این‌بار با زبان و روایتی متفاوت در قامت هنر تعزیه و تئاتر دینی به مخاطبان ارائه دهند.
فضای مجازی، بستری متفاوت برای عرض ارادت هنرمندان به ائمه اطهار(ع)
شرایط جاری کشور مانند بسیاری از کشورهای جهان برگزاری مراسم آئینی و نمایش‌های سوگ مرتبط با لیالی قدر و شهادت حضرت علی (ع) را نسبت به سال‌های پیش دستخوش تغییر کرده است؛ زیرا همزمان با تعطیلی فعالیت‌های فرهنگی و هنری در مسیر تلاش برای قطع زنجیره شیوع ویروس کرونا و تحقق شعار شکست این ویروس فصل جمعی و اجرای آثار نمایشی مطابق سال‌های گذشته با ممنوعیت فعالیت‌های فرهنگی و هنری با دشواری‌های خاصی همراه بود؛ اما همراهی با فضای مجازی و تنیده شدن فصلی دیگر از زندگی انسان‌های معاصر در این ایام با جهان مجازی باعث شده این بار بستری دیگر برای تولید و ارائه آثار نمایشی فراهم شود.
شکل گیری سوگواره شبیه علی(ع)
شکل‌گیری نخستین دوره سوگواره شبیه علی (ع) به عنوان یکی از فعالیت‌های هنرمندان در ایام شیوع ویروس کرونا همزمان با لیالی قدر با همکاری دفتر تعزیه و آیین‌های نمایشی مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و تعامل با تلویزیون‌های تعاملی اینترنتی، فصلی متفاوت از تولید، اجرا و ارائه آثار را رقم زده است.به گونه‌ای که از ۲۲ تا ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۹ همزمان با ایام لیالی قدر شاهد برگزاری سوگواره شبیه علی (ع) با اجرای نمایش‌های تعزیه در سالن اندیشه حوزه هنری و پخش آن از طریق تلویزیون‌های تعاملی مانند نمایش‌نت هستیم.
تعزیه شهادت حضرت عباس(ع)، میهمان سومین شب سوگواره شبیه علی(ع)
در سومین شب از نخستین سوگواره شبیه علی(ع) که بناست طی شش شب ادامه داشته باشد شامگاه چهارشنبه (۲۴ اردیبهشت) تعزیه شهادت حضرت عباس(ع) به روایت و معین‌البکایی امیر صفری و حاج حسن برکتی در تالار اندیشه حوزه هنری بدون تماشاگر به صحنه رفت و از طریق فضای مجازی در اختیار علاقه‌مندان این عرصه قرار گرفت.
داستان این تعزیه در کنار روایت آشنای شهادت حضرت ابوالفضل عباس(ع) در دهمین روز حماسه کربلا (روز عاشورا)؛ راوی یکی از زیباترین و در عین حال غم‌انگیزترین اتفاقات دشت کربلا نیز به شمار می رود. شخصیت‌های موافق‌خوان در این تعزیه، امام حسین(ع)، حضرت عباس(ع)، حضرت علی(ع)، علی اکبر و قاسم، حضرت زینب(س) و حضرت سکینه هستند و مخالف خوان‌ها ابن سعد، شمر و سپاهیان‌شان هستند. در این تعزیه، وقایعی همچون حفر خندق به دور خیمه‌گاه، آب آوردن حضرت عباس(ع) از فرات و شهادت ایشان با زبان تشنه روایت می‌شود.
حضرت عباس(ع)، مشهور به ابوالفضل و قمر بنی‌هاشم، فرزند امام علی(ع) و ام البنین و سردار و پرچمدار سپاه امام حسین(ع) در واقعه کربلا است. او در کربلا سقای سپاه بود؛ از این رو، در بین شیعیان به «سقا» معروف است. ایشان در روز عاشورا به دستور امام حسین(ع) برای آوردن آب به شریعه فرات رفت؛ اما پس از پر کردن مشک، در راه بازگشت به خیمه‌ها، به شهادت رسید.
تعزیه حضرت عباس(ع) بر اساس قدیمی‌ترین و متقن‌ترین نسخه
تعزیه حضرت عباس(ع) طبق نسخ مختلفی اجرا می‌شود، که به عنوان نمونه می‌توان از نسخه‌های مشهوری همچون نسخه میر عزا، میرانجم، زمینه قزوین و زمینه اصفهان نام برد.
نسخه مورد استفاده امیر صفری و حاج حسن برکتی به عنوان راوی و معین‌البکای تعزیه حضرت عباس(ع) که به عنوان سومین اثر اجرا شده در نخستین سوگواره شبیه علی(ع) که به مناسبت لیالی قدر رمضان سال ۱۳۹۹ به شکل رویدادی مجازی و زنده به مخاطبان ارائه می شود بر اساس قدیمی‌ترین و متقن‌ترین نسخه تعزیه شهادت حضرت عباس(ع) یعنی نسخه میرعزا کاشانی از نام‌آورترین نسخه‌نویسان و تدوین‌کنندگان نسخ تعزیه توسط هنرمندان این اجرا شبیه‌خوانی شد.
تعزیه حضرت عباس طبق نسخه میرعزا
تعزیه حضرت عباس(ع) طبق نسخه میرعزا کاشانی از رجز خوانی شمر شروع می‌شود، سپس امام حسین(ع)، حضرت عباس(ع)، حضرت علی اکبر، حضرت قاسم و حضرت زینب(س) هر کدام به نوبت به اجرا و روایت تعزیه وارد می‌شوند.
امام حسین(ع) دستور به حفر خندق می‌دهد و حضرت عباس(ع) شروع به کندن خندق می‌کند. در ادامه ماجرای آب آوری علی اکبر(ع)، مکالمه عباس(ع) با حضرت امیر(ع) و ماجرای امان‌نامه به تصویر کشیده می‌شود.
سپس، حضرت ابوالفضل عباس(ع) وارد میدان شده و با کنار زدن لشکر، خود را به آب رسانده و به بی‌وفایی آب اشاره می‌کند. در پایان این تعزیه، آب آوری و شهادت حضرت عباس(ع) و همچنین آمدن امام حسین(ع) به بالای بدن حضرت عباس(ع) شبیه‌گردانی می‌شود.
مهمترین ویژگی اجرای تعزیه حضرت عباس(ع)
یکی از مهمترین و شاید برجسته‌ترین ویژگی تعزیه‌های اجرا شده در نخستین سوگواره شبیه علی(ع) روزآمد شدن موضوعات آشنای متون تعزیه است که مخاطبان در شب‌های پیش نیز شاهد آن بودند. اجرای تعزیه حضرت عباس(ع) نیز از این قاعده مستثنی نبود.
مخاطب در کنار اجرای دقیق و ناب هنرمندان حرفه‌ای این اثر که هر کدام وزنه‌ای در حوزه هنر تعزیه مکتب تهران، به عنوان یکی از کهن‌ترین مکاتب تعزیه کشور به شمار می رود، به بهانه محوریت کُنش قهرمان این تعزیه - حضرت عباس(ع) - که همانا ایثار و از جان‌گذشتگی به خاطر هدفی والا چون همراهی امام حسین(ع) است، هنرمندان تلاش کردند تا این نگرش والا و اساسی را به عنوان یکی از مهمترین اصول مسلمانان و به ویژه شیعیان به مخاطبان ارائه دهند.
به گونه‌ای که در این تعزیه در دو بخش گفت‌وگوی حضرت عباس(ع) با حضرت علی(ع) و شهادت حضرت عباس(ع) و مراثی امام حسین(ع) بر بالای پیکر حضرت عباس(ع)؛ هنرمندان این اجرا با بهره‌بردن از ویژگی فاصله‌گذاری هنر تعزیه یادی از سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی و دیگر شهدای انقلاب و ذفاع مقدس داشتند که لذت همراهی و جذابیت این تعزیه را برای مخاطبانی که طی بین ایام و همسو با شب‌های پرفیض قدر بخشی از مراسم تعزیت شهادت امیرالمونین حضرت علی(ع) را به همراهی با هنرمندان تعزیه اختصاص داده‌اند دو چندان افزایش می داد.
سومین شب از اجرای سوگواره شبیه علی (ع) به‌عنوان نخستین سوگواره فضای مجازی در راستای لیالی قدر در این ایام که جامعه‌مان متأثر از شیوع ویروس کرونا نشان داد خلاقیت هنرمندان در عرصه نمایش با پویایی؛ زنده بودن و اجرا و اتکا به داشته‌های کهن نمایشی می‌تواند دستاوردهای گران‌بهایی را برای مخاطبان و علاقه‌مندان به عرصه نمایش‌های آیینی با خود به‌همراه داشته باشد.
تجربه پخش زنده آثار نمایشی از طریق پرتال تلویزیون تعاملی نشان داد بهره‌بردن از امکانات فضای مجازی می‌تواند بستری متفاوت و وسیع به وسعت خاک ایران‌زمین برای هنرمندان این عرصه جهت تولید و اجرای آثارشان با دامنه مخاطبان چندین میلیون نفری ایجاد کند.
سوگواره مجازی و نمایشی شبیه علی (ع) از ۲۲ تا ۲۷ اردیبهشت ماه همزمان با لیالی قدر هر شب از ساعت ۲۱.۳۰ تا ۲۳.۳۰ به شکل زنده و مستقیم از طریق تلویزیون تعاملی نمایش‌نت، تارنما (وب سایت) آپارات و برنامه کاربردی (اپلیکیشن) سپهر سوره هنر برای مخاطبان پخش می شود.