شورای بین‌المللی موزه‌ها –ایکوم- ۱۸ ماه می مطابق با ۲۹ اردیبهشت را به عنوان روز جهانی موزه‌ها نامگذاری کرده است. در ایران هم چند سال است که به همین مناسبت هفته میراث فرهنگی آغاز می‌شود. معمولا در این هفته موزه‌ها یکی از اماکن اصلی برای اجرای برنامه‌های هفته میراث فرهنگی هستند. ضمن این که هر سال موزه‌ها در این روز به صورت رایگان پذیرای علاقه‌مندان به تماشای آثار تاریخی از دوره‌های مختلف و دوستداران مجموعه‌های موضوعی گوناگون هستند. البته امسال به دلیل شرایط خاص کرونایی این امکان فراهم نیست.
در مازندران موزه‌های متعدد و متنوعی وجود دارند. از سایت‌موزه تاریخی تا موزه‌های خصوصی و موزه‌های موضوعی. معرفی موزه‌های مازندران به مناسبت روز جهانی موزه، در عین حال که می‌تواند مفید باشد، احتمالا کمی هم تکراری است. مازندران تقریباً در تمام نقاط استان، از غرب تا شرق موزه‌های مختلفی دارد. از موزه تماشاگه راز رامسر گرفته تا موزه خشکه‌داران تنکابن و موزه مردمشناسی کندلوس به عنوان نخستین موزه روستایی کشور تا موزه‌های تاریخ در شهرهای ساری، بابل و آمل و همچنین سایت موزه تاریخی گوهرتپه. البته تعداد موزه‌های مازندران بیشتر است. موزه مردمشناسی آلاشت، خانه موزه نیما، خانه موزه مکرمه قنبری، موزه شهدای آمل، موزه معرق کیاسر و چندین موزه دیگر. پارسال هم ۲ موزه در چالوس افتتاح شد؛ موزه تحول تکنولوژی و موزه شهدا.
به گفته «مریم الطافی» مسئول موزه‌های مازندران، در حال حاضر ۲۰ موزه فعال دولتی و مشارکتی و خصوصی در مازندران وجود دارد و برای ۲ موزه دیگر هم مجوز صادر شده است. اما علاوه بر این موزه‌ها، با جست‌وجویی ساده در اظهارات مدیران طی سال‌های اخیر می‌توان نام موزه‌هایی را هم یافت که وجود خارجی ندارند و به سرانجام نرسیدند. بعضی از این موزه‌ها به مرزی از پیشرفت اجرایی رسیدند، برخی دیگر در حد یک تفاهمنامه یا طرح باقی ماندند و تعدادی دیگر هم فقط در سطح یک شعار و وعده یا حتی رویای ذهنی باقی ماندند؛ مثل موزه مطبوعات، موزه نساجی، موزه روستایی و موزه‌های چهارگانه ساری.
موزه نساجی
مازندران با توجه به مستقر بودن کارخانه‌های بزرگ نساجی، چیت‌سازی، حریربافی، گونی‌بافی و پنبه‌پاک‌کنی یکی از قطب‌های نساجی در کشور بود و به همین دلیل ظرفیت برپایی یک موزه بزرگ ویژه تاریخ نساجی را دارد. آذر ۱۳۹۶ اعلام شده بود که طی یک تفاهمنامه سه‌جانبه بین اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مازندران، سازمان صنعت، معدن و تجارت مازندران و انجمن صنایع همگن نساجی، پوشاک و چرم استان، موزه نساجی در شهرستان قائمشهر ایجاد خواهد شد. آن زمان «محمد محمدپور عمران» رئیس سازمان صمت مازندران بود و «دلاور بزرگ نیا» نیز مسئولیت مدیرکلی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مازندران را بر عهده داشت. محمدپورعمران گفته بود نخستین موزه نساجی ایران در قائمشهر تأسیس می‌شود و حتی عنوان کرده بود که باید مد نظر داشت تا در این موزه فقط نساجی دیده نشود، بلکه نساجی در سطح کلان به شیوه‌های مختلف آموزش هم داده شود. «دلاور بزرگ نیا» مدیرکل پیشین میراث فرهنگی مازندران هم پیش‌بینی کرده بود موزه نساجی که قرار است در قائمشهر ساخته شود احتمالا با استقبال بسیار خوب علاقه‌مندان مواجه می‌شود. این موزه در همان مرحله اولیه تفاهمنامه باقی ماند و احتمالا پس از آن جلسه هم گامی برای تأسیس آن برداشته نشد. فضا و محوطه‌ای هم که از نساجی باقی مانده بود برای ساخت پارک توسط شهرداری قائمشهر به طور کامل تسطیح شد. البته آن پارک هم هنوز تکمیل نشده و به بهره‌برداری نرسیده است.
موزه روستایی مازندران
موزه مردمشناسی کندلوس که توسط بخش خصوصی در دهه ۷۰ به بهره‌برداری رسید نخستین موزه روستایی کشور محسوب می‌شود که شامل چند بخش جذاب و مجموعه‌های تاریخی است. اما موزه روستایی به سبک و سیاقی که مجموعه‌ای مستقل برای نشان دادن فرهنگ زندگی روستایی مازندران باشد در این استان وجود ندارد. از زمانی که نام نخستین موزه روستایی در مازندران به طور رسمی در رسانه‌ها مطرح شد دست‌کم ۱۰ سال می‌گذرد. فروردین ۱۳۸۹ بود که «مهدی ایزدی» معاون حفظ و احیاء اداره کل میراث فرهنگی مازندران از آغاز فاز اجرایی نخستین موزه روستایی استان که مصوبه سفر دولت به مازندران بود خبر داد. این موزه قرار بود در منطقه جنگلی بلیران آمل ساخته شود. مدت‌ها گذشت تا این که تقریبا ۴ سال پیش و اوایل خرداد ۱۳۹۵ «محمدحسن طالبیان» معاون سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی که حالا به وزارتخانه ارتقاء یافته، اعلام کرد این نهاد پیگیر ساخت موزه روستایی در مازندران است. اما این موزه نیز به سرانجام نرسید. البته پارسال اعلام شد که قرار است موزه منطقه‌ای روستایی استان‌های شمالی کشور در رامسر ساخته شود. اما این پروژه نیز هنوز وارد فاز اجرایی نشد.
موزه مطبوعات و مشاهیر مازندران
«مهدی عبوری» شهردار ساری سال ۱۳۹۶ در مراسمی که به مناسبت روز خبرنگار توسط شهرداری ساری برگزار شده بود اعلام کرد که باید با استفاده از آرشیو مطبوعات موجود در مازندران که طی دهه‌های اخیر با تلاش خبرنگاران تولید شده موزه‌ای ویژه مطبوعات در استان تشکیل شود. او پیشنهاد و وعده داد که در بوستان ولایت ساری یکی از ساختمان‌های چهارگانه به موزه مطبوعات اختصاص یابد. مدتی بعد نیز «یاسر رضازاده» مدیر وقت روابط عمومی و امور بین‌الملل شهرداری ساری اعلام کرد شهرداری پیگیر راه‌اندازی موزه مطبوعات است. یک سال پیش از این وعده نیز «حسین تقوی» مجموعه‌دار مطبوعات ایران در سفری که به ساری داشت عنوان کرده بود رایزنی‌هایی با شهرداری ساری در این زمینه داشت. عبوری همان سال اعلام کرده بود که در این بوستان موزه اختصاصی مشاهیر و مفاخر مازندران هم تأسیس می شود.
موزه‌های چهارگانه ساری
زمستان سال ۱۳۹۷ شهردار وقت ساری یک بار دیگر اعلام کرد که ۴ ساختمان قدیمی و بازسازی شده موجود در بوستان ولایت ساری را به ایجاد موزه اختصاص خواهد داد تا جای خالی موزه مناسب در ساری برطرف شود. بوستان ولایت که در ۶ هکتار از زمین‌های پادگان قدیمی مرکز شهر ساری ساخته شده بود، ساختمان‌های قدیمی دارد که در تبدیل پادگان به بوستان توسط شهرداری تخریب نشدند و با بازسازی و تقویت بنا، به فضای مناسبی برای تشکیل چند موزه متوسط و یک موزه چهارگانه تبدیل شدند.«مهدی عبوری» شهردار وقت ساری گفته بود این بناها را در اختیار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قرار می‌دهد تا برای ایجاد موزه در آن‌ها اقدام شود. همان زمان نیز «سیف‌الله فرزانه» مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مازندران در جلسه شورای شهر ساری که با حضور شهردار مرکز استان برگزار شده بود حضور یافت و اعلام کرد که این اداره کل برای تجهیز ساختمان‌های موزه و تحویل اشیاء تاریخی آمادگی کامل دارد. اما این ساختمان‌ها همچنان بلااستفاده مانده‌اند و خبری از تأسیس موزه‌های چهارگانه ساری نیست.
موزه خبر بابلسر
ساختمان قدیمی شهربانی بابلسر هم یکی از بناهای تاریخی و ثبت شده مازندران است که ظرفیت بسیار مناسبی برای تبدیل شدن به موزه دارد. بنایی که پس از کوچ نیروی انتظامی بابلسر از آن به ساختمان جدید در دهه ۸۰ تقریبا به حال خود رها شده و حالا چند سال است انتقاداتی به روند نگهداری آن مطرح می‌شود. برخی مسئولان بابلسر تا کنون وعده تبدیل این بنا به موزه را داده‌اند. زمستان ۱۳۹۵ «مسلم حسین‌زاده» رئیس وقت شورای شهر بابلسر اعلام کرده بود که طی مذاکراتی با بانک قوامین به عنوان مالک این بنا، تفاهمنامه‌ای امضا شده تا با دریافت مجوز از میراث فرهنگی و مرمت ساختمان، موزه‌ای در این ساختمان قدیمی مربوط به دوره پهلوی اول تاسیس شود. حسین‌زاده پیشنهاد تأسیس موزه خبر در این بنا را داده بود.
موزه قائمشهر
ساختمان قدیمی شهرداری قائمشهر که بنایی به جا مانده از دوره پهلوی اول است، یکی از موزه‌های افتتاح نشده و بلاتکلیف مازندران محسوب می‌شود. ساختمانی که طرح موزه شدن آن ۹ سال پیش، یعنی در خرداد ۱۳۹۰ آغاز شد و تا حدی هم پیش رفت. اما هنوز به سرانجام نرسیده و مشخص هم نیست که چه زمانی به عنوان موزه پذیرای مسافران و شهروندان خواهد بود. این ساختمان ۹۴ ساله در مرکز قائمشهر بهترین شرایط ممکن برای تبدیل شدن به موزه را دارد. سال ۱۳۹۰ تفاهمنامه‌ای بین شورای شهر و شهرداری قائمشهر و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران منعقد شد تا این بنا به اولین و تنها موزه قائمشهر تبدیل شود. عنوان شده بود که تا پایان سال ۱۳۹۱ نیز موزه به بهره‌برداری می‌رسد. اما اکنون با گذشت ۹ سال از امضای آن تفاهمنامه، این بنای تاریخی همچنان در اختیار شهرداری است. این در حالی است که بخش مهمی از مرمت این بنا برای تبدیل شدن به موزه طی سال‌های اخیر انجام شد و حتی بخشی از تجهیزات مورد نیاز هم وارد این ساختمان شد. اما به نظر می‌رسد وجود برخی اختلافات مالی بین شهرداری و میراث فرهنگی برای واگذاری کامل بنا به این اداره کل به منظور افتتاح موزه اجازه محقق شدن این رویای تاریخی در ساختمان ۹۴ ساله قائمشهر را نمی‌دهد.
موزه بهشهر
در شهرهای مختلف مازندران می‌توان ساختمان‌های قدیمی ارزشمند یافت که به تنهایی جاذبه تاریخی محسوب می‌شوند و می‌توانند موزه‌های زیبایی باشند. در بهشهر هم چنین بنایی وجود دارد. ساختمان شهرداری بهشهر که در پارک ملت یا باغ شاه قرار دارد، بنایی قدیمی و تاریخی است که هنوز مورد استفاده اداری قرار می‌گیرد. چند سال است که عنوان می‌شود این ساختمان از کاربری اداری خارج خواهد شد تا در حوزه گردشگری و میراث فرهنگی مورد استفاده قرار بگیرد. مرداد سال ۱۳۹۳ «حمید آزموده» شهردار وقت بهشهر اعلام کرد که شهرداری همزمان با فرا رسیدن هفته دولت بخشی از این بنا را تخلیه می‌کند و قسمت دیگر نیز به مرور تخلیه خواهد شد. البته این بنا آن سال تخلیه نشد. تا این که سال ۱۳۹۷ فرماندار بهشهر اعلام کرد با نقل مکان شهرداری از این ساختمان به چیت‌سازی، عمارت دیوانخانه پارک ملت به موزه تبدیل می‌شود. اما شهرداری کماکان در این ساختمان حضور دارد و کاربری اداری عمارت برقرار است.
موزه کشتی جویبار
اوایل سال گذشته برخی مسئولان شهر جویبار و مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مازندران اعلام کردند که قرار است در این شهر با توجه به شهرتی که در ورزش کشتی دارد و پایتخت کشتی نامیده می‌شود، موزه کشتی ایجاد شود. خانه تقوایی که یکی از بناهای تاریخی و ثبتی جویبار در میراث فرهنگی است برای تأسیس موزه کشتی انتخاب و اعلام شد که این موزه تا پایان سال ۱۳۹۸ به بهره‌برداری می‌رسد.
موزه بزرگ ساری
طرح موزه مرکزی یا موزه بزرگ ساری هم یکی از پروژه‌هایی است که سال‌هاست درباره آن سخن گفته می‌شود. ساری به عنوان مرکز استان در حال حاضر یک موزه با نام موزه تاریخ ساری دارد که در عمارت کلبادی قرار دارد. این بنا یک خانه شخصی قدیمی وزیباست که تعدادی شئ تاریخی در آن نگهداری می‌شود. اما با استانداردهای یک موزه بزرگ و مرکزی فاصله زیادی دارد. به همین دلیل سال‌هاست که دوستداران میراث فرهنگی خواستار تأسیس یک موزه بزرگ به عنوان موزه مرکزی مازندران هستند تا مانند مراکز استان‌های گردشگرپذیر، در ساری نیز موزه‌ای مجهز و بزرگ ایجاد شود. این طرح نیز همچنان روی کاغذ است.
این موزه‌های وعده داده شده و ساخته نشده در مازندران عمدتا یا به دلیل متعهد نبودن یکی از طرفین به تفاهمنامه به سرانجام نرسیدند، یا کمبود اعتبار اجازه تکمیل آن‌ها را نداد یا این که وجود برخی موانع قانونی پس از اعلام وعده سبب نهایی نشدن آن‌ها شده است.
نیاز به همکاری در تأسیس موزه‌های مشارکتی
«مریم الطافی» مسئول موزه‌های مازندران در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا می‌گوید: بخشی از موزه‌ها وابسته به میراث فرهنگی هستند و برخی دیگر نیز غیروابسته محسوب می‌شوند که شامل موزه‌های مشارکتی و خصوصی می‌شود. عمده موزه‌هایی که به سرانجام نرسیدند مشارکتی هستند و میراث فرهنگی به تنهایی نمی‌تواند برای تکمیل آن‌ها اقدام کند. یعنی آن نهاد یا سازمان باید اقدام به راه‌اندازی موزه کند و میراث فرهنگی مشارکت داشته باشد.
وی می‌افزاید: برای نمونه موزه قائمشهر موزه‌ای مشارکتی است که در صورت واگذاری کامل بنا به میراث فرهنگی امکان تکمیل پروژه وجود دارد. اما این بنا هنوز در مالکیت شهرداری است و واگذار نشد. در حالی که طرح مصوب دارد و اموال فرهنگی و تاریخی ارزشمندی برای به نمایش در آمدن در این موزه داریم. در واقع میراث فرهنگی برای راه‌اندازی این موزه آماده است.
کارشناس و مسئول موزه‌های مازندران اظهار می‌کند: در بحث موزه‌های مشارکتی باید خود نهادها با ما همکاری داشته باشند. موزه‌های بوستان ولایت ساری هم مشارکتی محسوب می‌شوند و مقرر شده بود که پس از تجهیز و آماده‌سازی موزه، اموال فرهنگی و تاریخی به این اماکن انتقال یابد.
این مسئول از در حال انجام بودن تأسیس موزه کشتی جویبار در خانه تقوایی این شهر نیز خبر می‌دهد و می‌گوید: یکی از طرح‌های در دست اجرای اداره کل تکمیل موزه کشتی جویبار است و به سرانجام خواهد رسید.
میراث فرهنگی آماده است
مسئولان میراث فرهنگی معتقدند که از نهادهای اداری دیگر و حتی بخش خصوصی در زمینه مشارکت برای تأسیس موزه جلوتر هستند و پیگیر نبودن طرفین تفاهمنامه‌های منعقد شده برای تأسیس موزه‌ها باعث به سرانجام نرسیدن این وعده‌های موزه‌ای می‌شود.
معاون میراث فرهنگی مازندران به خبرنگار ایرنا می‌گوید: ما آمادگی داریم و از تأسیس موزه‌های مشارکتی استقبال می‌کنیم. تا کنون هم در تجهیز موزه‌های مشارکتی و حتی خصوصی همکاری داشتیم و هم در صدور مجوز و بررسی طرح‌ها همراهی کردیم. در برخی موارد کمک‌های تسهیلاتی خوبی هم انجام شد. این روند مشارکت همچنان ادامه دارد. اما طرف‌های مقابل نیز باید دغدغه تأسیس موزه‌ها را داشته باشند.
وی با اشاره به بی‌سرانجام ماندن طرح موزه‌های چهارگانه ساری، خاطرنشان می‌کند: میراث فرهنگی برای این طرح مشاور معرفی کرد و اعلام کردیم که بر اساس طرح محتوایی اشیاء تاریخی در اختیار موزه‌های چهارگانه می‌گذاریم. اما شهرداری به دلیل مسائل مالی این طرح‌ها را ادامه نداد.
پیگیری برای بناهای مستعد موزه
معاون میراث فرهنگی مازندران از پیگیری‌های مستمر برای اجرای طرح‌های موزه‌ای و همچنین پیشنهاد ایجاد موزه در ساختمان‌های مستعد شهرستان‌های مختلف نیز خبر می‌دهد و می‌گوید: هر چند وقت یک بار پیگیری‌هایی می‌کنیم تا این طرح‌های مشارکتی به سرانجام برسد. حتی از برخی نهادها پیگیر می‌شویم تا بناهای تاریخی که در اختیار دارند را به موزه تبدیل کنند.
ایزدی می‌افزاید: مکاتبات ما با نهادهایی مانند شهرداری بابلسر، بانک قوامین، شهرداری ساری و شهرداری بهشهر موجود است. هر جایی که ساختمان‌های ثبتی مستعد تأسیس موزه وجود داشته باشد آمادگی داریم برای ایجاد موزه مشارکت کنیم. اما لازم است که نهادهای مالک بنا همراهی داشته باشند.
البته برخی از موزه‌های به سرانجام نرسیده نیز غیرمشارکتی هستند و به دلایل مالی و اداری به سرانجام نرسیدند. مانند موزه روستایی مازندران که به گفته ایزدی اجرای آن در مازندران منحل شده است.
معاون میراث فرهنگی مازندران: ساخت موزه روستایی مازندران که زمانی قرار بود در آمل اجرا شود و مصوبه هم داشت به دلیل صادر نشدن مجوز از سوی منابع طبیعی ادامه نیافت و لغو شد.
سرانجام موزه‌های دولتی در مازندران
این مسئول اظهار می‌کند: موزه روستایی مازندران که زمانی قرار بود در آمل اجرا شود و مصوبه هم داشت ادامه نیافت و لغو شد. چون منابع طبیعی مجوز ایجاد موزه روستایی را صادر نکرد و عملا زمین مناسب برای اجرای این پروزه را نداشتیم. چند نقطه دیگر را نیز معرفی کردیم که تأیید نشد. مطالعات این طرح انجام شده بود و در حال حاضر نیز موجود است. حتی اگر سرمایه‌گذاری حاضر باشد چنین موزه‌ای تأسیس کند حاضریم طرح و نقشه را در اختیارش بگذاریم و حمایت کنیم.
معاون میراث فرهنگی مازندران درباره موزه روستایی استان‌های شمالی کشور که وعده ساخت آن در رامسر داده شده بود نیز می‌گوید: پیگیری‌های لازم برای انجام مطالعات تکمیلی این موزه در حال انجام است.
مهم‌ترین خواسته دوستداران میراث فرهنگی در مازندران تأسیس موزه بزرگ ساری است. ایزدی در این باره می‌گوید: نقشه‌های اجرای این طرح را تهیه کردیم و طرح محتوایی مجموعه به مساحت ۱۵ هزار متر آماده شد. قرار شد که این موزه در محوطه سایت‌موزه دفاع مقدس مازندران اجرا شود. زمینی به مساحت ۲ هکتار برای موزه بزرگ ساری انتخاب کردیم و آزمایش خاک هم انجام شد. اجرای بنا به عهده بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس است و میراث فرهنگی پس از تکمیل بنا نسبت به تجهیز و انتقال اشیاء تاریخی در آن اقدام خواهد کرد.
کمک به اقتصاد گردشگری فرهنگی و تاریخی
در حال حاضر به گفته مسئولان میراث فرهنگی مازندران هزاران شئ تاریخی ارزشمند شامل انواع ظروف، سکه‌ها، ادوات جنگی، زیورآلات قدیمی و بسیاری از ابزارهای زندگی بومیان مازندران در گنجینه میراث فرهنگی وجود دارد که در صورت وجود فضای مناسب موزه‌ای امکان به نمایش در آوردن آن‌ها وجود دارد. شاید اگر همین چند موزه که وعده ساخت آن‌ها داده شد و به سرانجام رسید تعیین تکلیف شوند، علاوه بر این که بخش زیادی از این اشیاء تاریخی از انبارها خارج می‌شوند و در معرض دید عموم قرار خواهند گرفت، گامی در گردشگری تاریخی مازندران و اشتغال‌زایی این حوزه برداشته می‌شود.
روند رو به رشد بازدید از موزه‌ها در سال‌های اخیر نیز نشان می‌دهد که میل به موزه‌گردی در جامعه رو به افزایش است. بنا به آمارهای اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مازندران، در سال ۱۳۹۸ که ۱۱ ماه از آن موزه‌ها باز بودند بیش از ۱۲۲ هزار نفر فقط از موزه‌های وابسته این اداره کل بازدید کردند که ۱۰ درصد بیشتر از سال ۱۳۹۷ است. تکمیل موزه‌های وعده داده شده بی‌تردید می‌تواند بر گردشگری فرهنگی و تاریخی مازندران که زیر سایه گردشگری طبیعت پنهان مانده و دیده نمی‌شود تاثیر مثبتی بگذارد.