در تبیین و تحلیل پدیده‌ها و موضوعات فرهنگی و اجتماعی، «عنصر زمان»، بسیار مهم و تأثیرگذار است. از این منظر با توجه به زمان به نسبت کوتاهی که از همه‌گیری ویروس کرونا گذشته است، امکان مطالعه بنیادی برای تغییر ناشی از آن در بنیان‌های زیستی، فرهنگی، اجتماعی و سبک زندگی وجود ندارد.
اگرچه نمی‌توان میزان تلفات وخیم و فاجعه بار ناشی از بیماری‌های همه‌گیر را ارزیابی کرد، در این میان یک «نقطه امید» وجود دارد و آن «تجربه اندوخته» گسترده‌ای است که بشر در رویارویی با بحران‌های بعدی به دست می‌آورد. اگر تاریخچه بیماری‌های همه‌گیر به عنوان یک راهنما برای بشریت باشد، شیوع این بیماری نیز مانند سایر موارد، می‌تواند موجی از نوآوری را متناسب با چگونگی تغییر سبک زندگی ایجاد کند. از جمله درس‌های بزرگی که بشر در مواجهه بیماری‌های همه‌گیر طول تاریخ تجربه کرده است، می‌توان به طاعون بزرگ؛ تولد جامعه مدرن (۱۳۰۰ میلادی)، آبله؛ مطبوعات آزاد (پس از ۱۹۸۰ میلادی)، سارس؛ رشد تجارت الکترونیکی (۲۰۰۳ میلادی) و اکنون کووید-۱۹؛ توسعه بر بستر فضای مجازی (۲۰۲۰ میلادی) اشاره کرد.
اثرات و تبعات ویروس کووید-۱۹ بر سبک زندگی شامل فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، آموزشی، زیست محیطی، روانی و مذهبی و فقهی است که تغییرات ناشی از همه‌گیری کرونا را از منظر فرهنگی در جامعه می‌توان چنین برشمرد:
گذار از فردگرایی به جمع‌گرایی (احیای روحیه ایثارگری و تقدم منافع جمعی بر منافع فردی) همچون تأمین هزینه‌های درمان، توجه به خرید تجهیزات بیمارستانی، تولید انبوه ماسک و ...
گذار از ترس فردی به ترس جمعی.
گذار از دغدغه فردی به دغدغه جمعی.
گذار از نگرش مادی‌گرایانه به نگرش معنویت‌گرایانه.
گذار از جاه‌طلبی افراطی به حقارت.
گذار از احساس امنیت به احساس ناامنی.
اثرات فقهی و مذهبی
برگزار نشدن نماز جمعه، مناسک و مراسم جمعی مانند عید فطر و روز قدس، تعطیلی حرم‌های مطهر، حوزه‌های علمیه، مساجد و ... ثابت نمود اموری که ناممکن تلقی می‌گردید به امور ممکن تبدیل شده است. این امر مقدم بودن سلامتی و حفظ نفوس را نسبت به انجام مستحبات و امور مباح نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد این مساله در آینده «منشأ تغییر و تحول و بازاندیشی در خصوص پدیده‌های جدید» شود.
تغییر کارکرد مسجد: فعال شدن مساجد (علاوه بر عبادت، امور خیریه و امور مردمی و کمک به نیازمندان در شرایط کرونا افزایش یافته است).
اثرات روانی
در جامعه معرفت‌گرایی جدیدی شکل گرفته است؛ ارتقای سطح سرمایه اجتماعی، ارتقای میزان همدلی و همنوایی اجتماعی و موجی از توجه به طبقات فرودست جامعه شکل گرفته است. به عنوان مثال کمک‌های نقدی و جنسی نشان هنده احساس نگرانی و دغدغه نسبت به طبقات فرودست جامعه است (احیای جلوه‌های اخلاقی).
تبلور مجاهدت و دلبستگی جامعه درمانی کشور (مدافعان سلامت) برای کمک به همنوعان و بالعکس.
گذار از غرور قدرت به ضعف و ناتوانی (بی‌قدرتی) : ضعف قدرت انسان در مقابل یک ویروس جهان را به وحشت انداخته که حاکی از قدرت ناچیز و محدود انسان می‌باشد (افول غرور علمی در نظام جهانی).
آشتی جهانی: جهانیان نسبت به درد و آلام ناشی از شیوع ویروس کرونا به هم نزدیک‌تر شده‌اند (تلاش همزمان کشورها برای کشف واکسن کرونا)؛ در واقع حس «جهان وطنی» در احیای ضمیر انسان‌ها در قالب روح مشترک انسانی شکل گرفته است.
اثرات آموزشی
با توجه به وجود حدود ۱۴ میلیون دانش‌آموز و ۴ میلیون دانشجو، نظام آموزش جدیدی در ایران در حال شکل‌گیری است که از فضای مجازی در حوزه آموزش بهره می‌برد و البته این تغییر هنوز به صورت کامل شکل نگرفته و در مرحله جنینی است.
پیش از این اعتقاد بر آموزش به معنای مطلق آموزش حضوری بود، چنانکه آموزش سنتی و حوزوی بر مبنای مباحثه حضوری است، اما امروز نظام جدیدی در فرایند آموزش و انتقال اطلاعات به صورت میان چهره در حال شکل‌گیری است.
نکته حائز اهمیت تطبیق استادان و معلمان و دانشجویان و دانش‌آموزان با فضای روز و اقتضائات روز است.
توسعه علمی در بستر فضای مجازی رشد غیرقابل تصوری را ایجاد می‌نماید.
در بستر فضای مجازی می‌توان برای یک درس از چند استاد داخلی و خارجی بهره گرفت تجربه‌ای که در کلاس‌های حضوری تا پیش از همه‌گیری کرونا رخ می‌داد.
تغییر مفهوم قدرت و سیاست
همه‌گیری ویروس کرونا زمینه سیاست‌گذاری عمومی در دنیا را با چالش و تغییرات جدی مواجه کرد. اگرچه سیاست‌گذاری ذاتی مساله‌محور است و با تغییرات در مسائل و زمینه‌های سیاستی هماهنگ می‌شود، اما سرعت و فراگیری این بحران نیاز به اعمال تغییراتی در نظام‌های کلان تصمیم‌گیری ایجاد کرد. مطالعه سایر کشورها نشان می‌دهد، توجه و اصلاح برخی موارد در سطح سیاست‌گذاری کلان می‌تواند تغییراتی را در نحوه راهبری شرایط اضطراری ایجاد کند. برخی از مهم‌ترین موارد عبارتند از:
مدیریت هماهنگ و یکپارچه در زمان وقوع بحران (هم افزایش ظرفیت ملی، انسجام در سطح ساختار سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، دینی و اجتماعی).
توجه به تأثیرات و پیامدهای سیاستی تصمیمات.
اصلاح پایگاه‌های داده‌های شهروندی و یکپارچگی سامانه‌ها.
اولویت سیاست‌گذاری ملی و عمومی
افول قدرت نرم به مفهوم علم، دانش و فناوری در نظام جهانی از جمله ایران است. تأکید بسیار بشر بر این مفهوم و تکیه بیش از حد بر آن در تمامی امور سبب ایجاد غرور کاذب شده بود، به نحوی که تمام قضاوت‌ها را بر مبنای نگاه علمی پذیرش می‌نمود.
امروز با استیصال و ناتوانی کشورهای جهان به‌ویژه آمریکا و کشورهای اروپایی در مواجهه با یک ویروس، ناتوانی علم بشر به اثبات رسید. امروز بیش از پیش اذعان باید نمود که هنوز دانش بشری در ابتدای راه است، بنابراین اسطوره و سیطره قدرت علمی و فناوری شکسته شد.
علاوه بر این، تغییر مفهوم قدرت در جهان امروز قابل توجه است. دیگر برای بشر بمب اتمی و موشک تهدید نیست، بلکه تهدید امروز ویروسی ناشناس است. این به معنای افول اعتماد نظام‌های جدید به قدرت نرم است.
اثرات زیست‌محیطی
«تنفس محیط زیست» : توقف اجباری تولید گازهای گلخانه‌ای، آلاینده‌های هوا، پسماندها و فاضلاب‌های صنعتی و توقف تخریب منابع طبیعی
کاهش مصرف سوخت از ۱۰۵ لیتر به ۴۲ لیتر در ماه (آمار وزارت نفت)، کاهش تردد خودرو، کاهش میزان مجروحان و مرگ ومیرهای ناشی از تصادف
احیای گونه‌های حیوانی و گیاهی، به دلیل آلودگی کمتر محیط زیست
کاهش حیوان‌آزاری و حضور محسوس حیوانات در جنگل‌ها، بیابان‌ها، مزارع و حتی سطح شهرها (حیات مجدد حیات وحش)
فناوری
آشکار است که فناوری باید بستری برای رسیدن به اهداف اساسی توسعه باشد. حوزه فناوری در عمل در ۲سطح از شیوع کرونا تأثیر می‌پذیرد:
سطح اول: آسیب ناشی از این شیوع به شرکت‌ها و ساختارهایی که از فناوری بهره‌مند نبودند و عمدتاً شرکت‌هایی دچار بحران و آسیب اساسی شده‌اند که بر اساس نوع فعالیت، امکان وفق با شرایط موجود را نیافته‌اند.
سطح دوم: ایجاد فرصت‌های بزرگ برای شرکت‌هایی که شیوع این ویروس عملکرد آنها را توسعه داده و موجب ارتقای عملکرد آنها گردیده و یا این شرکت‌ها خود را به گونه‌ای با شرایط وفق داده‌اند که از پیامدهای منفی ناشی از آن در امان مانده‌اند. به عنوان مثال مدیر و بنیانگذار توئیتر گفته است: «کارمندان این شرکت می‌توانند برای همیشه از خانه کار کنند.» واقعیت جدید آن است که بسیاری از شرکت‌های مبتنی بر فناوری ضربه سختی به بازار آسمانخراش‌ها و ساختمان‌های اداری در شهرهای بزرگ جهان خواهند زد.
فناوری در این بحران از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. از امکان دسترسی رایگان به کاربران آموزشی برای شرکت در دوره‌های آنلاین تا ربات‌های تحویل داده شده در چین برای تسهیل «فاصله‌گذاری اجتماعی» و نیز اپلیکیشن‌هایی برای سنجش میزان در معرض خطر قرار گرفتن.
در ایران نیز می‌توان برای مثال از راه‌اندازی «اپلیکیشن شهر» توسط شهرداری جهت آموزش، اطلاع‌رسانی مستقیم و آنی شهروندان در مقابله با بحران‌ها از جمله شیوع بیماری‌های واگیر و حوادث غیرمترقبه همچون زلزله نام برد.
ملاحظه: ورود فضای مجازی به زیست شهروندان و نقش بی‌بدیل آن در فرایند اداره زندگی در زمان شیوع کرونا طی چهار دهه گذشته بی‌نظیر یا کم‌نظیر بوده است.
زیست در بستر فضای مجازی
آنچه بیش از پیش در این ۲ ماه اخیر چهره خود را نمایان کرد، زندگی جدید و شیوه‌های زیست اجتماعی نوین در بستر شبکه‌ها و فضای مجازی است:
امروزه سبک صله رحم، گفت‌وگوها، مراسم ترحیم، اقتصاد، نشست‌ها و ... تحت تأثیر شیوع کرونا تغییر کرده است و افراد مناسبات اجتماعی خود را در بستر فضای مجازی، متناسب با این سبک نوین زندگی تغییر داده‌اند که این امر منجر به «ارتقای سطح سواد رسانه‌ای» شده است. به عنوان مثال مدیران ارشد و مسوولان می‌توانند بسیاری از نشست‌ها و جلسات خود را در بستر مجازی به صورت آنلاین برگزار کنند.
کاهش چشمگیر زمان، صرفه‌جویی در هزینه‌های همایش‌ها و جلسات گسترده، افزایش سلامت و امنیت، کاهش تردد و ترافیک شهری و پذیرش اصل دسترسی به اهداف و مصوبات جلسات در بستر فضای مجازی
زیست در بستر فضای مجازی، روند زندگی زنانه را تسهیل نموده و فرصت طلایی به زنان خانه‌دار داده است تا بتوانند در خانه مدت بیشتری را با فرزندان خود زیست کنند؛ به نحوی که تعامل والدین با فرزندان از ۲۰ دقیقه به بیش از ۲ ساعت در روز افزایش یافته است.
اوقات فراغت
شیوه گذران اوقات فراغت در خانواده دستخوش تغییر شده است. افراد زمان بیشتری را برای فراغت در اختیار دارند و سعی در گذران آن به بهترین شیوه دارند (مانند تماشای فیلم، مطالعه کتاب، شبکه‌های اجتماعی و ... ). می‌توان گفت که با تعطیلی مراکز فرهنگی و تفریحی، سبک‌های جدیدی در شیوه گذران اوقات فراغت و مصرف فرهنگی جامعه شکل گرفته است. از جمله آن می‌توان به انواع آموزش‌ها در منزل و با تکیه بر شبکه‌های اجتماعی اشاره کرد.
گفت‌وگو
مطالعات سال‌های اخیر نشان می‌دهد، گفت‌وگو و تعامل کلامی در میان اعضای خانواده‌های ایرانی بسیار کاهش یافته است که برای آن دلایل و عوامل بسیاری مطرح است. اما همه‌گیری کرونا و خانه‌نشینی افراد، سبب افزایش گفت‌وگو، تعامل و مدارا در خانواده‌ها گردید. بنابراین از این منظر شاهد بازگشت ارزش‌های سنتی به خانواده ایرانی هستیم. البته برخی از افزایش مناقشات خانواده در این دوره سخن می‌گویند، اما مطالعات و پژوهش‌های انجام‌گرفته، این حوزه را پیش از شیوع کرونا نیز پرمناقشه می‌دانست و نمی‌توان این امر را از پیامدهای کرونا در جامعه برشمرد. چنانکه مناقشه خانواده ایرانی از عوارض مدرن شدن و تغییر ارزش‌های نسل جدید و شکاف میان نسل‌هاست.
ترافیک
مفهوم ترافیک صرفاً انباشت خودروها نیست، بلکه فرهنگ رانندگی و فرهنگ مصرف سوخت را نیز شامل می‌شود. کاهش استفاده از خودرو در ۲ ماه گذشته نشان داد که با تغییر سبک استفاده از سوخت، خودرو، انرژی و ترافیک، می‌توان زندگی راحت‌تری داشت. در حقیقت کرونا درس تغییر سبک ترافیک را داده است. مصرف سوخت در این ایام به یک سوم رسید که به معنای کاهش حضور خودرو در سبک زندگی افراد جامعه است.
خوراک
احیای آشپزی و پخت غذا و خوراک سنتی در منازل به معنای احیای سفره‌های خانوادگی است که سبب حذف هزینه‌های غیرضروری مانند رفتن به رستوران و ... و قناعت و صرفه‌جویی در الگوی مصرف جامعه شده است. البته احیای سفره در خانه به معنای احیای ارتباط، تعامل و محفل گردهم آمدن اعضای خانواده نیز می‌باشد.
آشتی با کتاب و مطالعه
بعد از کرونا با افزایش سطح دانش، آگاهی، فضیلت و معرفت اجتماعی مواجه می‌شویم که دلیل آن را می‌توان آشتی با کتاب بیان کرد. میزان مطالعه، میزان آگاهی و در نتیجه آن، میزان معرفت را افزایش می‌دهد
تغییر سبک عبادت
قبل از شیوع ویروس کرونا، عبادت در محیط خاص (مسجد و منبر) با حضور یک فرد خاص به عنوان سخنران در فضای مساجد، حرم‌ها و محیط‌های قدسی به صورت چهره به چهره شکل می‌گرفت، اما امروز با تغییر سبک زندگی دینی و محدودشدن حضور مردم در اماکن مقدس، نوع عبادت هم در بستر فضای مجازی تغییر یافته است. به عنوان مثال بر اساس سنجش‌های انجام شده، ۵۱ درصد مردم مراسم شب‌های قدر را از طریق فضای مجازی و رسانه‌های جمعی برگزار کرده‌اند. اتفاقی که پیش از این سابقه نداشته است (بهره‌برداری میلیونی از فضای مجازی)
اثرات اقتصادی
الف) بعد منفی:
علاوه بر درد و رنج غیرقابل تحمل و از بین رفتن زندگی، ویروس کرونا در حال حاضر اقتصاد جهان را تحت تأثیر قرار داده و به سهم بازار جهانی صدمه رسانده است. صاحبان مشاغل سراسر جهان، تأثیر این تغییرات رفتار را احساس می‌کنند و اقتصاددانان پیش‌بینی می‌کنند این همه‌گیری منجر به خسارت اقتصادی در حدود صدها میلیارد دلار شود.
با ادامه روند افزایش ابتلا به کرونا، محلات حاشیه‌ای و کانون اقشار ضعیف‌تر اقتصادی شهرها (به دلیل بهداشت کمتر، نیاز بیشتر به کار در بیرون و عدم امکان ماندن در منزل، عدم دسترسی به خودرو شخصی و ...) بیشتر در معرض ابتلا قرار دارند که منجر به بروز ۲ پدیده زیر می‌شود:
برجسته شدن پدیده شوم فقر
برجسته شدن پدیده شوم بیکاری: آسیب دیدن مشاغل کوچک و غیرثابت، روزمزد و فصلی.
ملاحظه: احتمال بروز شورش‌های اجتماعی پس از کرونا و تشدید فشار بیکاری، معیشت و نارضایتی بسیار محتمل خواهد بود.
مشاغل و رسته‌های کسب وکار که به طور مستقیم از بیماری کرونا دچار آسیب جدی شده‌اند:
مراکز تولید و توزیع غذاهای آماده اعم از رستوران‌ها، تالارهای پذیرایی، اغذیه فروشی‌ها و... و.
مراکز مربوط به گردشگری شامل هتل‌ها، مجتمع‌های جهان‌گردی و گردشگری، زائرسراها، مراکز بوم گردی و ...
حمل و نقل عمومی مسافر درون شهری و برون‌شهری اعم از هوایی، جاده‌ای، ریلی و دریایی
دفاتر خدمات مسافرتی و گردشگری
تولید و توزیع پوشاک
تولید و توزیع کیف و کفش
مراکز توزیع آجیل، خشکبار، قنادی و...
مراکز و مجتمع‌های ورزشی و تفریحی
مراکز و مجتمع‌های فرهنگی و آموزشی
مراکز تولید، توزیع و فروش صنایع دستی
ب) بعد مثبت
رونق کسب وکارهای مجازی: به عنوان مثال تجارت در بستر مجازی مبدل به فرهنگ شده است، به طوری که خانواده‌ها بدون مراجعه و صرف زمان، هزینه و سوخت و آلودگی و بدون دغدغه ملزومات خود را در منزل دریافت می‌کنند.
گسترش خدمات آنلاین بانکی و افزایش حجم جابجایی‌های مالی، اقتصادی، کالایی و ...
استارتاپ‌ها و به بیانی کسب و کارهای نوپای مبتنی بر فناوری می‌تواند نقش تسهیلگر در مقابله با بحران و همچنین در فاز بازسازی و بازتوانی پس از بحران و بهبود کسب و کار عمل نمایند.
اعتقاد به توان تولید داخلی، دیده شدن نیازهای بخش بهداشت کشور به وسیله عموم مردم و سعی در برطرف کردن نیازها، ایجاد فضایی مناسب برای شرکت‌های دانش‌بنیان با توان علمی بالا: تولید انبوه کارخانه‌های ماسک، ژل، لباس محافظ کادر درمانی و تجهیزات پزشکی به افزایش اشتغال در این حوزه انجامید.
به نظر می رسد کرونا در حقیقت پدیده واقعی جهانی‌شدن است. اما باید در نظر داشت که تهدیدات و فرصت‌های جهانی را باید باهم ببینیم. آنچه مسلم است زیست در جهان و فضای پس از کرونا، بازاندیشی در نظام زیستی و فکری را ایجاب می کند. از این منظر باید این را فرصتی برای ایجاد تحولات بزرگ در زندگی آینده به شمار آورد.
کرونا هجوم امر واقع و به نوعی سیلی بر صورت جهان مغرور است. در عین حال می‌تواند عامل همبستگی اجتماعی و همدلی، همدردی، همکاری، اخلاقی‌شدن وعقلانی‌شدن شود.
کرونا برای بشر امروز این پیام را دارد که راهی جز تعامل و همزیستی مسالمت‌آمیز با همنوع خود و محیط زیست ندارد. بنابراین کرونا در کنار تمام پیامدهای منفی، می‌تواند صلح و وحدت جهانی را تقویت کند و سرآغازی بر سبک زندگی مسالمت‌آمیز و فضیلت‌مدار باشد.
استاد دانشگاه و رییس کمیته ملی المپیک