پیشینه شهرسازی و شهرنشینی در همدانی قدمتی به درازای تاریخ دارد، این شهر پایتخت نخستین شاهنشاهی ایران در ۲ هزار و ۷۰۰ سال پیش بود که در دوران مادها بنا نهاده شد و هگمتانه نام گرفت.
سیر تحولات شهرسازی در همدان در سه دوره قابل مطالعه و بررسی است؛ در دوران باستان قدیمی ترین شکل شهرسازی در این شهر بر اساس الگوی اصیل ایرانی نمایان شد.
پس از آن با ورود اسلام این فرایند تحت تاثیر فرهنگ اسلامی قرار گرفت و تکامل یافت و در دوران معاصر نیز با رشد جمعیت و توجه به نیازهای جدید جوامع شهری ضمن تاثیر از شیوه شهرنشینی در مغرب زمین به عصر نوسازی و تجددگرایی گام نهاد.
شهر همدان بر اساس اصول شهرسازی ایرانی – اسلامی در دوران قاجاریه و ماقبل شکل گرفت و در واقع کارگزاران و دست اندرکاران این شهر طی قرون متمادی شهر را بر اساس الگوهای رفتارشناسی، توسعه و گسترش می دادند.
با به سلطنت رسیدن رضاخان پهلوی تفکرات مدرنیته در ایران شکل اجرایی به خود گرفت و دولت مرکزی برای اجرایی نمودن تفکرات خویش مستشارانی از خارج دعوت کرد.
مستشاران با استقرار در تهران به شهرهای مختلف ایران از جمله همدان روانه شدند و با حضور مستشاران روند تهیه طرح برای شهر همدان تسریع گردید.
با حضور هیات آلمانی در همدانی شعبه ای به نام شعبه فنی و ساختمانی و مستقل از بلدیه(شهرداری) بوجود آمد و ریاست آن بر عهده شخصی به نام گرهارد رودنبرگ (مهندسی وزارتی) بود.
طرح میدان امام خمینی (ره) و شش خیابان منشعب از آن توسط تیمی آلمانی – ایرنی – روسی تهیه و اجرا شد.
پیاده سازی و اجرای طرح مذکور به مهندسی به نام کارل فریش آلمانی که مهندس وزارت داخله (وزارت کشور امروزی) بود محول گردید.
مطابق اسناد موجود وی در رشته های معماری، شهرسازی و راه سازی سررشته داشته است.
ساخت خیابان بوعلی در دهه ۳۰
جهت اجرای طرح مذکور، یک مهندس ایرانی به نام سیف الله خان سلیمانی، یک مهندس آلمانی به نام اشتولباخ و یک مهندس روس به نام ولادیمر چارولیف در شعبه فنی کار خود را از اواخر سال ۱۳۱۰ شروع کردند.
همچنین شخصی به نام گراندلر از سال ۱۳۱۴ هجری شمسی و در سمت مشاور قائم مقام کارل فریش در کنار او حضور داشت.
ضمن اینکه گرهارد رودنبرک به همراه سیف الله خان سلیمانی بیشترین نقش را در روند اجرایی شدن طرح مذکور و ساخت میدان و احداث خیابانهای سیروس و شورین برعهده داشته اند.
در زمان احداث میدان فعلی (پهلوی سابق) و نیز خیابان شهدا(شورین)، شریعتی(الوند) و همچنین نیمی از خیابان بوعلی، ریاست انجمن شهر بر عهده ناصرالممالک شریفی بود.
استاد غلامرضا معماری، میرزا خلیل منصف، حسن ریاحی، علی فیروز و تقی شریفی از پیمانکاران طرح مذکور بودند.
همچنانکه قبلا اشاره شد کارل فریش طراح اصلی میدان مرکزی شهر همدان و شش خیابان منشعب از آن و کمربندی های مربوطه است.
در مورد انتخاب این طرح و اینکه اصولا چرا کارل فریش، آنرا به صورت دوایر متحد المرکز طراحی نموده است به طور کلی دو نظر وجود دارد:
- دیدگاهی که معتقد است وی این مدل را از الگوهای رایج شهرسازی غربی در آن دوره اقتباس کرده است؛ براساس این دیدگاه کارل فریش طرح شهرسازی همدان را از طرح هایی که در قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی در اروپا رواج داشته الگو برداری کرده است.
الگوی شهرسازی ستاره ای – شعاعی، الگوی انتخابی کارل فریش برای شهر همدان بود این الگو در کشورهایی همچون فرانسه،آلمان و شهرهای چون مسکو، واشنگتن و کپنهاک استفاده شده است.
- دیدگاهی که اعتقاد دارد مدل مورد استفاده کارل فریش برای شهر همدان اقتباس از الگوهای کهن ایرانی است؛ براساس این دیدگاه وی طرح خویش را با اقتباس از الگوهای شهرسازی دوران باستان به ویژه دوران مادها طراحی کرده و در واقع او طرح دایره سان و افلاک وار هگمتانه باستان را (با شش بارو و کاخ مرکزی) مد نظر داشته و خواهان حفظ الگوی شهرسازی «هگمتانه باستان» بوده است.
کلنگ زنی بلوار خواجه رشید توسط فرماندار کل آقای قوام سال ۱۳۴۵
شهری که هرودت آن را اینگونه توصیف می نماید «کاخی با هفت باروی دایره سان هم مرکز پیرامون، همانند طبقات هفتگانه برج های بابلی که یحتمل اصطلاحا کیشو نام داشته که به معنای حصارهای متحدالمرکز می باشد».
جایگاه مرکز جدیدی که کارل فریش برای شهر همدان انتخاب کرد نزدیک مرکز شهر سابق است البته موقعیت مرکزی شهری جدید را نمی توان به واسطه اینکه نزدیک مرکز شهر کهن است انتخاب نمود.
چرا که این امر مستلزم برداشتن موانع و محدودیتهای مربوط به طراحی شهر براساس الگوی شهرسازی غربی است که خواهان جراحی بزرگ در بافت قدیمی شهر بود.
کارل فریش با موانع و محدودیتهای مذهبی و طبیعی روبرو بود.
ادامه سرگذشت شهر همدان را در کتاب «درآمدی بر شهرسازی معاصر همدان» بخوانید.
این کتاب اثر مشترک عادل شریفی و محمد حسین یزدانی راد است که روند گذر و گذار از سنت به مدرنیسم را در شهرسازی این دیار بررسی می کند و با مروری بر ویژگی های فنی این حوزه در دوران باستان و پس از اسلام؛ به موشکافی مولفه های حاکم بر شهرنشینی همدان در عصر پهلوی می پردازد.
این کتاب سال ۱۳۹۷ توسط انتشارات روزنه چاپ شد.