مسأله ارتباط ساختار، کارگزار و تقدم هستی شناختی یکی از موضوعات بسیار مهمی است که در حوزه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل اهمیت شایانی دارد. در همین ارتباط تئوری های مختلف، هر یک با زاویه دیدی که به مسایل کلان داشته‌اند، تلاش کرده‌اند در این زمینه مباحثی را مطرح سازند اما تاثیر این بحث نظری به حوزه عملی نیز کشیده شده است، به‌ویژه زمانی که از نقش رجال و شخصیت هایی صحبت می‌شود که در یک دوره زمانی، تاثیر بسزایی در عالم سیاست داشته‌اند. این مسأله در خصوص تاریخ معاصر ایران مصداق می‌یابد. شخصیت هایی در این برهه از زمان ظهور کرده که برخی از آنها نقش مهمی در ساخت و پیکره سپهر سیاسی و فرهنگی کشور داشته اند. یکی از این شخصیت ها علی‌اکبر سیاسی از رجال دوره پهلوی اول است که طولانی بودن عمرش سبب شد در فضای انقلاب اسلامی ایران و دوره جمهوری اسلامی نیز قرار گیرد و شاید بتوان گفت که نتایج خودسری های نظام پهلوی را دریابد.
زندگینامه و رشد علمی علی اکبر سیاسی
علی اکبر سیاسی در ۱۲۷۴ خورشیدی چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در تهران به پایان برد و پس از آن در مدرسه علوم سیاسی به تحصیل پرداخت. در ۱۲۹۰ خورشیدی، وی و چند تن دیگر مشمول قانون اعزام محصل به اروپا شدند و برای آموختن فن معلمی عازم فرانسه شدند و در دانشسرای ورسای به تحصیل پرداختند. علی اکبر سیاسی پس از پایان یافتن دوره تحصیل و مـراجعت بـه تـهران، نخست در مدرسه دارالفنون و پس از چندی در دانـشکده حـقوق و عـلوم سیاسی به تدریس روانشناسی و جامعه‌شناسی مأمور شد. عـلی اکبر سیاسی ۲ سفر دیگر هم به فرانسه داشت و در دانـشگاه پاریس به تکمیل تحصیلات خود پرداخت. در ۱۳۰۰ خورشیدی جمعی از جوانان تحصیل‌کرده جمعیتی به نام ایران جوان تشکیل دادند. به طوری که عـلی اکـبر سـیاسی یکی از افراد مؤثر، بلکه مؤسس واقعی این جمعیت بود. ایـران جوان، پس از اجرای چند نمایش، پولی فراهم آورد و به منظور نشر افکار عقاید خود روزنامه «ایران جوان» را به کار گـرفت.
در ۱۳۱۰ خورشیدی، او از دانشکده ادبیات پاریس بـه گـرفتن درجه دکتری نایل شد و در ۱۳۲۶ خورشیدی از دانشگاه شال اول پراگ دکتری افتخاری گرفت. وی پس از اینکه چند سالی در دانشسرای عالی و دانشکده ادبـیات تـدریس کـرد در همان زمان به ریاست اداره تعلیمات عالیه وزارت فرهنگ منصوب شد. در این وقت لایحه قانون تربیت معلم و بـرنامه‌های دانـشسراها را تـنظیم کرد و بسیاری از برنامه‌ها از جمله برنامه دانشکده‌های پزشکی و حقوق را به صورتی جامع تر از آنچه بود، درآورد. مـدتی نـیز عضو شورای عالی انتشارات بود و با محمد علی فروغی(ذکاء الملک)، علامه مـحمد قـزوینی، محمود افشار، علینقی وزیری، رضازاده شفق و دیگر اعضای شورا همکاری کرد.
فعالیت های اجرایی علی اکبر سیاسی
سیاسی در ۱۳۲۱ خورشیدی وزیر فـرهنگ شد. او لایـحه تـعلیمات عـمومی اجباری و مجانی را که در ۱۶ ماده تنظیم شده بود به مجلس شورای ملی تقدیم کرد و پس از چـند مـاه تلاش آن را به تصویب مجلس رسانید و آیین نامه‌های اجرایی قانون را تنظیم کرد و از تصویب کـمیسیون مـجلس گذراند. سیاسی نام خود را با دانشگاه تهران گره زد. در زمان ریاست وی، دانشگاه تهران از وزارت فرهنگ جدا و مـستقل شـد و از لحاظ مالی نیز استقلال یافت. دانشکده معقول و منقول از نو گشوده و سازمان چـاپ و انـتشارات دانشگاه دایر شد. کوی دانـشجویان نـیز برای سـکونت شـاگردان افـتتاح و کتابخانه مرکزی دانشگاه هم بـر اثـر همت او تأسیس شد. در زمان او نـهال کتابخانه مرکزی دانـشگاه نـشانده و بارور شـد. به طوری که پس از سال ها هنوز هم این کتابخانه از نظر ساختمان و کمیت کتاب و شرایط دیگر اعتبار تمام دارد.
سـیاسی در ۱۳۲۱ خورشیدی لایحه جدید مطبوعات را با قـید ۲ فـوریت تقدیم مـجلس شـورای مـلی کرد. طبق این لایـحه تمامی امتیازات روزنامه‌ها و مجلات در سراسر کـشور لغـو و شرایط سنگینی برای تجدید امتیاز مـنظور و چـون نـشر روزنـامه‌ها متوقف شد، روزنـامه «اخـبار روز»از طرف دولت انتشار یافت.
پس از اینکه نشانه‌های شکست آلمان در جنگ جهانی دوم آشکار شد و متفقین به منظور تنظیم اساسنامه سازمان ملل متحد در صدد تشکیل کنفرانس برآمدند، دولت ایران هیأتی با عضویت سیاسی و چندتن دیگر برای شرکت در این کنفرانس به سانفرانسیسکو اعزام داشت. با پایان جنگ جهانی دوم و خروج نیروهای آمریکایی از تاسیساتی که در امیرآباد تهران داشتند، سیاسی آن تاسیسات را از دولت برای دانشگاه تهران گرفت و کوی دانشگاه تهران پایه‌گذاری شد. پس از تیراندازی به محمدرضا پهلوی در دانشگاه تهران در ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ خورشیدی، علی اکبر سیاسی در مقابل درخواست اخراج استادانی که به حزب توده وابسته بودند، ایستادگی کرد. در ۱۶ آذر ۱۳۳۲ خورشیدی سه دانشجوی دانشگاه تهران در تظاهراتی که همزمان با ورود ریچارد نیکسون به تهران رخ داد با تیراندازی سربازان ارتش کشته شدند. سیاسی به دیدار محمدرضا پهلوی رفت و به این رفتار اعتراض کرد.
با تصویب لایحه قرارداد کنسرسیوم ۱۲ تن از استادان دانشگاه تهران به همراه عده‌ای دیگر از فعالان سیاسی ایران اعلامیه‌ای را بر ضد این قرارداد و کودتای ۲۸ مرداد امضا و منتشر کردند. محمدرضا پهلوی از علی اکبر سیاسی خواست که این استادان را از دانشگاه اخراج کند اما او در برابر این درخواست نیز مقاومت کرد.
علی اکبر سیاسی در بسیاری از سـازمان ها و شـوراهای علمی و سیاسی و ادبی عضویت داشت. نایب رئیس شورای بین‌المللی فلسفه و علوم انسانی، عضو کمیسیون بین‌المللی مأمور تألیف تاریخ علمی و فرهنگی بـشر، عضو شورای عـالی فـرهنگ، عضو هیات مدیره انجمن بین‌المللی دانشگاه ها، عضو پیوسته فرهنگستان ایران و ریاست انجمن ایرانی فلسفه و علوم انسانی و انجمن روانشناسی ایران و عضو چندین انجمن بین‌المللی روانشناسی از جمله فعالیت های او به شمار می رود. همچنین نـمایندگی ایـران در چند کنگره بین‌المللی از جمله مسوولیت ها وی هستند.
در ۱۳۲۴ خورشیدی به دعوت شورای فرهنگی بریتانیا به انگلیس رفت و تشکیلات دانشگاه ها و سازمان های فرهنگی آن کشور را مطالعه کرد. همچنین به منظور ایراد سخنرانی و دیدن مؤسسات فـرهنگی و سازمان های علمی فرانسه، بنا بر دعوت دولت فرانسه به آن کشور سفر کرد و چهار سال بعد، دگربار بدین کشور رفت تا در جلسات کمیسیون مأمور تألیف تاریخ علمی و فرهنگی بشر شرکت جوید.
آثار برجای مانده از علی اکبر سیاسی
او چندین کتاب نوشته که نزدیک به همه آنها درباره روانشناسی و آموزش و پرورش و فلسفه است و هریک چند بار چاپ شده است. علم النفس یا روانشناسی، روانشناسی پرورشـی، از یـونسکو تا پاریس، مبانی فلسفه، علم النفس ابن سینا و تطبیق آن با روانشناسی جدید، علم اخلاق، منطق و روش‌شناسی، منطق و فلسفه، روانشناسی جنایی، هوش و خـرد، روانـشناسی شـخصیت و کتاب های ایران در تماس با مـغرب‌زمین و طـریقه تـست از جمله آثار به جای مانده از علی اکبر سیاسی است.
افزون بر اینها، سـیاسی در تألیف و تدوین کتاب های درسی زبان فرانسوی برای کلاس های چهارم، پنجم و ششم دبیرستان های ایران شرکت داشـت. همچنین به این زبان درباره مطالب مختلف از جمله: تـعلیم و تربیت در ایران، شعر فارسی، ایران و سازمان های فرهنگی آن، وظیفه دانشگاه ها در برابر تغییرات مادی و معنوی اجتماع، ایران در قرون نوزدهم مـیلادی، مـقالاتی نـوشته که در مجلات و روزنامه‌های پاریس، بروکسل و مسکو به طبع رسیده است.
سیاسی، مـقالات بسیاری را نیز تدوین کرده است و در مجلات معتبر قدیم و جدید پایتخت از جمله: اصول تعلیمات، آینده، ایران جوان، مـهر، تـعلیم و تـربیت مجله سازمان پرورش افکار، پیام نو و مجله دانشکده ادبیات، مجله روانشناسی انـتشار یـافته اسـت. وی به گرفتن نشان علمی درجه نخست ایران و نشان علمی فرانسه و لژیون دونور فرانسه نـائل آمـده اسـت.
سرانجام علی اکبر سیاسی
علی‌اکبر سیاسی پس از سال ها زندگی در اروپا، در ۱۳۶۸ خورشیدی به ایران بازگشت و سرانجام در خرداد ۱۳۶۹ خورشیدی در ۹۶ سالگی در تهران چشم از جهان فروبست. وی اصول روانشناسی جدید را در ایران بنیاد نهاد؛ از این رو به نام بنیان‌گذار و به پدر روانشناسی جدید در ایران معروف است.
منابع :
۱. سیاسی، علی‌اکبر، گزارش یک زندگی، نشر اختران، تهران ۱۳۸۶
۲. بورقانی، احمد، نگاه پرآوازه‌ترین رئیس دانشگاه تهران به گذشته، بخارا شماره ۶۴، بهمن و اسفند ۱۳۸۶
۳. حسن صدیق. نامداران اراک. محمدرضا محتاط. نشر کارا،۱۳۷۲.۱۰۲