شناخت اصولی کشورها یک گام ضروری جهت بسط و تعمیق مناسبات در ابعاد مختلف است. آشنایی جامع با پیشینه تاریخی، ساختار قومی، سیاسی، ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه یک کشور دورنمای مناسبات را در افق روشن‌تری قرار می‌دهد. جمهوری آذربایجان به خاطر همجواری و قرابت‌های فرهنگی، مذهبی و تاریخی یکی از نزدیک‌ترین کشورها به ایران است. گسترش روابط با جمهوری آذربایجان از اولویت‌های سیاست خارجی تهران پس از استقلال این کشور بوده و سفرهای متقابل روسای جمهوری و دیگر مقامات بلندپایه دو کشور، تحرک قابل‌توجهی به توسعه مناسبات در بسیاری از حوزه‌ها بخشیده است.
روابط سیاسی ایران و جمهوری آذربایجان
در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ میلادی، جمهوری اسلامی ایران از اولین کشورهای بود که استقلال جمهوری آذربایجان در تاریخ ۲۵ دسامبر ۱۹۹۱ (۴ دی ۱۳۷۰) را به رسمیت شناخت و در روز ۱۲ مارس ۱۹۹۲ (۲۲ اسفند ۱۳۷۰) نیز روابط دیپلماتیک میان دو کشور برقرار شد. جمهوری آذربایجان در بدو استقلال ملی با چند مشکلات عمده، مانند بروز مناقشه قره‌باغ، مشکلات اقتصادی، تنش‌های داخلی و نبود تجربه مدیریت امور کشور روبرو بود. پس از اعلام استقلال ملی جمهوری آذربایجان، ایران آمادگی خود برای ارائه کمک‌های همه‌جانبه به این کشور تازه استقلال‌یافته اعلام کرد.
«حیدر علی‌اف» سیاستمدار برجسته آذربایجان که پس از استقلال این جمهوری، ریاست مجلس عالی نخجوان را بر عهده داشت، در تابستان سال ۱۹۹۳ میلادی بنا به خواست مردم به باکو بازگشت و زمام قدرت در این کشور را به دست گرفت. با روی کار آمدن حیدر علی‌اف تغییرات اساسی در روابط جمهوری آذربایجان با کشورهایی چون ایران و روسیه صورت‌گرفت. حیدر علی‌اف در دوره ریاست مجلس عالی نخجوان که براثر مناقشه قره‌باغ از سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان در انزوا قرارگرفته بود، توانست ارتباط نزدیک با جمهوری اسلامی ایران برقرار کند تا بتواند برخی مشکلات این جمهوری خودمختار را رفع کند. وی به‌عنوان سیاستمداری مجرب به اهمیت توسعه روابط با جمهوری اسلامی ایران پی برده و در این زمینه هم اقدام کرد. علی‌اف در دوره ریاست جمهوری در آذربایجان که تا سال ۲۰۰۳ میلادی ادامه داشت بارها سفرهای رسمی و غیررسمی به جمهوری اسلامی ایران داشت که در جریان این سفرها راهکارهای توسعه روابط دو کشور همسایه در حوزه‌های مختلف بررسی و اسناد مهم سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بین دو طرف امضا شد.
همچنین مرحوم «اکبر هاشمی رفسنجانی» رئیس‌جمهوری وقت ایران در اوایل استقلال جمهوری آذربایجان ۲۶-۲۸ اکتبر ۱۹۹۳ (۴-۶ آبان ۱۳۷۲) در رأس یک هیات سیاسی و اقتصادی بزرگ به جمهوری آذربایجان سفر رسمی کرد. جمهوری اسلامی ایران در دهه نود میلادی کمک‌های شایانی به جمهوری آذربایجان که با مناقشه قره باغ مواجه بود انجام داد. در پی این بحران نزدیک به یک‌میلیون نفر از شهروندان آذربایجان از خانه و کاشانه خود آواره شدند. ایجاد چند اردوگاه در مناطق مختلف جمهوری آذربایجان و ارائه کمک‌های بشردوستانه برای آوارگان جنگی این کشور، ازجمله فعالیت‌های ایران در این کشور تازه استقلال‌یافته بود.
«الهام علی‌اف» رئیس‌جمهوری فعلی آذربایجان که در سال ۲۰۰۳ میلادی در این کشور روی کار آمده، پایبندی به خط‌مشی حیدر علی‌اف مبنی بر حسن همجواری با جمهوری اسلامی ایران را اعلام کرد. روابط باکو و تهران در دوره ریاست جمهوری الهام علی‌اف و در دو دوره ریاست جمهوری «حسن روحانی»، پیشرفت قابل‌توجه داشته است.
ایران و جمهوری آذربایجان علاوه بر توسعه روابط دوجانبه در راستای گسترش همکاری‌های منطقه‌ای نیز تلاش‌های مشترک داشتند و دو دیدار سه‌جانبه روسای جمهوری ایران، جمهوری آذربایجان و روسیه در مردادماه سال ۱۳۹۵ و در آبان ماه سال ۱۳۹۶ در باکو و تهران نمونه بارز عزم سران این کشورها برای تقویت تعاملات منطقه‌ای می‌باشد. جمهوری آذربایجان علاوه بر توسعه روابط دوجانبه با ایران در سطوح بین‌المللی نیز از موضع کشورمان در برابر تحریم‌های ظالمانه غرب حمایت کرده است. الهام علی‌اف بارها در سطوح بین‌المللی دستیابی به انرژی هسته‌ای مسالمت‌آمیز را حقوق حقه جمهوری اسلامی ایران دانسته و در برابر اقدامات خصمانه آمریکا و کشورهای متحد آن علیه کشورمان اعلام کرد که باکو هرگز اجازه استفاده از خاک جمهوری آذربایجان علیه جمهوری اسلامی ایران را نخواهد داد.
همکاری‌های اقتصادی تهران- باکو
پس از استقلال جمهوری آذربایجان، بازرگانان و کالاهای ایرانی زودتر از دیگر کشورها وارد صحنه اقتصادی و بازار آذربایجان شدند. بازرگانان ایرانی به دلیل اشتراکات فرهنگی و زبانی و کالاهای ایرانی به دلیل نزدیکی راه و ارزانی هزینه حمل‌ونقل و ارزانی نسبی جایگاه خاصی را در این بازار کسب کردند. پس از ورود کالاهای ساخت دیگر کشورها و آغاز فعالیت شرکت‌های خارجی در این جمهوری، رقابت بر سر کیفیت کالا اهمیت بیشتری کسب کرد و در پی تدوین مقررات مالیاتی و گمرکی جدید که با هدف اعطای امتیازاتی خاص برای کالاهای تولید داخل صورت گرفت، میدان و عرصه برای کالاهای وارداتی از ایران تنگ‌تر شد، اما مبادلات تجاری با این کشور همچنان ادامه داد و دو طرف خواهان توسعه مبادلات اقتصادی و روابط سیاسی هستند.
از جمله اقدامات ایران در توسعه روابط با کشور آذربایجان لغو روادید برای اتباع این کشور بود که در بهمن‌ماه سال ۱۳۸۸ به‌صورت یک‌جانبه، اخذ روادید برای شهروندان آذربایجان از سوی ایران لغو شد. این اقدام افزایش قابل‌توجه سفرهای زیارتی، تجارتی، درمانی شهروندان آذربایجان به ایران را در پی داشت.ایران علاوه بر فعالیت‌های تجاری و بازرگانی در بخش‌های ساختمانی و تولیدی در جمهوری آذربایجان نیز فعال می‌باشد.
مشارکت در احداث فرودگاه‌های باکو و نخجوان، احداث بناهای مسکونی، تعمیرات مربوط به هتل‌ها، ساختمان ریاست جمهوری و مجلس ملی، مشارکت در بازسازی و راه‌اندازی کارخانه داروهای شیمیایی و راه‌اندازی واحدهای صنعتی و مطالعه آزادراه باکو – آستارا از محل ۲ میلیون دلار کمک‌های جمهوری اسلامی ایران به جمهوری آذربایجان، از این موارد است. روابط اقتصادی دو کشور در چند سال اخیر در قالب تعاملات دوجانبه و منطقه‌ای با همکاری سایر کشورهای منطقه به‌طور بی‌سابقه توسعه‌یافته است.
یکی از پروژه‌های اقتصادی مهم ایران و جمهوری آذربایجان مربوط به ساخت کارخانه خودروسازی مشترک در کوی صنعتی شهر نفتچالا واقع در ۱۶۸ کیلومتری جنوب باکو می‌باشد. توافقنامه ایجاد کارخانه مشترک خودروسازی ایران‌خودرو و آذرماش جمهوری آذربایجان در ماه اوت سال ۲۰۱۶ میلادی به امضا رسید، هزینه راه‌اندازی این طرح مشترک ۲۴ میلیون منات و حداکثر ظرفیت تولید این کارخانه ۱۰ هزار دستگاه خودروی سواری در سال اعلام شده است. این کارخانه مشترک در جریان سفر رسمی فروردین‌ماه سال ۹۷ حسن روحانی رئیس‌جمهوری اسلامی ایران به باکو افتتاح شد. شرکت ایران‌خودرو در این واحد تولیدی ۲۵ درصد سهم دارد.
بنابر یکی از آخرین آمار تجاری گمرک جمهوری آذریجان، در شش ماه نخست سال ۲۰۱۹ میلادی حجم مبادلات تجاری ایران و جمهوری آذربایجان به ۳۱۳.۶ میلیون دلار رسید. براساس این گزارش، در این مدت حجم صادرات جمهوری آذربایجان به ایران با رشد ۲.۴ برابری به ۲۳ میلیون دلار افزایش یافت. ایران در نیمه اول سال ۲۰۱۹ میلادی ۲۹۰ میلیون دلار کالا به جمهوری آذربایجان صادر کرده که نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایشی دوبرابر نشان می‌داد. تابستان پارسال «جواد جهانگیرزاده» سفیر جمهوری اسلامی ایران در باکو چندی اظهار امیدواری کرد که حجم مبادلات تجاری بین دو کشور به ۶۰۰ میلیون دلار برسد. به گفته وی، درسال‌های اخیر تعداد شرکت های فعال ایرانی در جمهوری آذربایجان از ۵۰۰ شرکت به یک هزار واحد افزایش یافته است.
در مجموع ریشه‌های مشترک فرهنگی و تاریخی ایران و آذربایجان، ظرفیت و فرصت مناسبی برای تحکیم روزافزون مناسبات تهران- باکو است و در راستای منافع ملی می‌توان گام‌های مثبتی در مسیر تعمیق و گسترش روابط سیاسی بین دو کشور و افزایش مبادلات تجاری برداشت.