خوشنویسی مـعاصر ایـران، مـؤلفه مهم هنری و فرهنگی است که با همت پیشروان و علاقه‌مندان این حوزه به حیات خویش ادامـه می‌دهد. چالش‌های مختلف در ۱۰۰ سال اخیر، مانند تأثیر ظهور چاپ سنگی، گسترش چـاپ حروفی و سربی و سرانجام رونق رایانه، زمینه افول تدریجی کارکردهای هنری و کاربردهای انگیزه‌بخش هنر خوشنویسی و به ویژه نستعلیق خط ملی ایرانیان را فراهم کرد؛ اگرچه به دلیل ریشه‌های این استوانه تنومند، همواره ظـرفیت‌های هنری و پایدار دیرپای آن وجود داشته است. کوشش چهره‌های برجسته خوشنویسی موجب شده است که این هنر یکی از ارکان اصلی هنر معاصر و سنتی ایران باقی بماند؛ به طوری‌که اگر این حـلقه مـهم و تأثیرگذار نبود، گسست زنجیره تاریخی حیات این هنر رخ می‌داد و جایگاه خوشنویسی معاصر ایران متزلزل می‌شد. در این میان سلوک خوشنویسی، نظام شخصیتی، روش تعلیم، قدرت شاگرد پروری، نوآوری‌های منحصربه‌فرد، ویژگی‌های فنی و ارزش‌های زیبایی‌شناختی از عوامل تاثیرگذاری سید حسین میرخانی بر خوشنویسی معاصر ایران است.
سیر رشد و چارچوب هنری استاد حسین میرخانی
حـسین مـیرخانی در ۱۲۸۶ خورشیدی در تهران چشم به جهان گشود. خوشنویسی را نزد پدر آغاز کرد. او در زمره فرزندانی است که حـرفه پدر را در مـحیط خـانوادگی آموخت. وی کتابت را از ۱۲ سالگی به شکل حرفه‌ای شروع کرد. بزرگ‌ترین گنجینه و دست‌مایه آموزش خـوش‌نویسی اسـتاد حـسین میرخانی، درک چارچوب تکامل‌یافته مکتب کلهر با واسطه پدرش بود. او همواره به کارگیری دست‌مایه‌های هـنری میرزا محمد کـلهر را چون عادتی پسندیده، حتی در زمان پختگی خط خویش ادامه می‌داد و در لحـظات آغـازین کـتابت، افزون بر مشق نظری از صفحات «سفرنامه خراسان» که به خط کلهر بود به مشق مـی‌پرداخت و بـعد کـار روزمره خود را آغاز می کرد. این عادت تا پایان عمرش ادامه داشـت.
چـارچوب هنری حسین میرخانی تأثیرپذیری کاملی از کلهر داشت، دست‌مایه بعدی او برای غنی‌سازی نـظام هـندسی خوش‌نویسانه وی بود. او به کتابت «اوصاف الاشراف» به خط عماد الکتاب بسیار عـلاقه‌مند بـود و همواره از آن الهام می‌گرفت. یکی از شاگردان قدیم اسـتاد سـیر و سـلوک او را در ۵۰ سالگی چنین روایت می‌کند: «عادت روزانه و آغـازین اسـتاد این بود که یک صفحه از کتابت کلهر را پیش‌رو می‌نهادند و به آن نگاه می کـردند و بـدین شیوه مشق نظری را به شـاگردان مـی‌آموختند. استاد عـاشق کـلهر بـود و از خط وی مست و مسحور می‌شد.» با ایـن‌که او در آن زمان حدود ۵۰ سال داشت و در نهایت استادی و چرب‌دستی می‌نوشت، باز خود را از سـنت خـوش‌نویسی بی‌نیاز نمی‌دانست. به هنر زمان تـوجه داشت و دار التحریر خویش را بـا خـطوط کلهر، عماد الکتاب و استاد علی اکبر کاوه زینت داده بود و همیشه توصیه می‌کرد که چشم را بـاید بـا دیدن کتیبه‌های میرزا غلامرضا و مـیرزا عـمو و عـماد الکتاب آذوقه داد.
ماجرای نگارش قرآن
استاد سید حسین میرخانی، نخستین خوش‌نویس دوره معاصر بود که قرآن کریم را به نستعلیق نگاشت. او ماجرای نگارش قرآن را در خاطره‌ای چنین بیان کرده است: «سال‌ها در فکر این بودم کـه قرآن مجید را با خط نستعلیق بنویسم اما هرگز جرأت این کار بزرگ را به خود ندادم. تا اینکه شبی نزدیکی‌های سحر خواب دیدم که قلم در دست دارم و در صفحه آسمان «بسم الله الرحمن الرحـیم » مـی‌نویسم که از شرقی‌ترین قسمت آسمان شروع می‌شد و تا غربی‌ترین قسمت آن ادامه داشت. وقتی از خواب برخاستم، حالتی روحانی در من ایجاد شد که به لطف آن حالت روحانی، نوشتن قرآن به خط نـستعلیق را آغـاز کردم و تا انجام کتابت قرآن، کار را رها نکردم.»
میرخانی کتابت قرآن را از روی قرآن سلطانی که به خط نسخ نگاشته شده بود به نستعلیق برگردان می‌کند و با توجه به الگـوی خـط نسخ، این کاری دشوار بوده است. همچنین ایـن قرآن در لاهور پاکستان به شکل نفیسی نیز چـاپ شـده است.
استاد حسین میرخانی با این تلاش هنری خود را در شمار پیشگامان معدود نگارش قرآن، یعنی بزرگانی چون شاه مـحمود نـیشابوری خـوش‌نویس سده دهم هجری و دیگران قرار داده است. او طرح نگارش قرآن دوم را نـیز در ذهـن مـی‌پروراند؛ به طوری‌که نگارش قرآن دوم استاد از ۱۳۲۸ خورشیدی آغاز و در ۱۳۳۳ خورشیدی با ۵ سال صـرف وقـت به پایان رسید و در ۱۳۳۹ خورشیدی چاپ شده است.
ویـژگی‌های مـعلمی استاد میرخانی
استاد سید حسین میرخانی دل‌بـاخته تدریس بود. شخصیت گیرایش از او معلمی محبوب ساخته بود. او به شاگردانش می گفت: «شرط اول این وادی، عاشقی و صـاف شـدن است.» استاد در سبک و شیوه نـگارش و تـعلیم خط اثربخشی، ایجاد انگیزه، معلمی واقعی و انسانی موفق بود. در سرمشق های وی روح عـرفان مـوج می‌زد و از پند و اندرز و حکمت و درس زنـدگی مـملو بـود. در کلاس او اگر هـنرجویی بـه علتی نتوانسته بود، تـکلیفش را انـجام دهد با لبخندی حاکی از رضایت و تشویق، انگیزه وی را مضاعف می‌کرد. در شعر طبع روانـی داشـت و با شناخت موسیقی در ساز کمانچه اسـتاد بـود.
مشخصات فنی شیوه استاد حسین
استاد حسین در گرفتن قلم مـنحصربه‌فرد بـود؛ بـه طوری‌که او قلم را در میان انگشتان خـود نـمی‌فشرد، بـلکه میان ۲ انگشت سبابه و ابهام با آزادی مهارشده‌ای بر صفحه کاغذ می‌راند و با رعایت تمام اصول و قواعد و مفردات و ترکیباتی جذاب می‌آفرید. با این شیوه اختصاصی از عهده نـگارش قـلم کتابت با مراعات همه دقایق برآمده بود و با توفیق در دانگ مشقی، دست‌خط هایی را که از لحاظ شیرینی و ملاحت کـم‌نظیر بـود بـه هنرجویان سرمشق می‌داد. تحریرهای قرآنی وی، بلوغ هنری و توانایی سرپنجه او را به تصویر می کشید. او در مدت حضور ۲۹ ساله در کلاس‌های آزاد خوشنویسی و انجمن خوش‌نویسان حضور مؤثر و تعیین‌کننده و محوری داشـت و مؤسسه‌ای را بـنیان گذاشت که موجب ترویج هنر خوشنویسی شد.
آثار خوشنویسی استاد حـسین مـیرخانی
اسـتاد حسین میرخانی افزون بـر ۲ قـرآن تحریرشده، آثار گران‌قدر دیگری با عناوین جزوه نماز، قصیده قـرآنیه و قـصیده خـاتمیه، مثنوی، اثـر حـاج مـحمد کـریمخان کـرمانی، جـزوه چهار فصل، رهروان شب، موش و گربه، دوره سه جلدی رسم المشق برای مدارس را از خود به یادگار نهاده است.
اسـتاد سـید حسین میرخانی سهم مهمی در خوشنویسی معاصر ایران دارد. گیرایی نظام هندسی خط او تـا آن حد بود که در آن مقطع زمانی که می‌توان آن را دوره رکود دانست، نستعلیق معاصر با استاد حسین میرخانی زنده شد؛ به طوری‌که جاذبه و فراگیری قابل توجه آن شیوه باعث شد که نسل جوینده آن را به عنوان الگویی یگانه و مشق‌پذیر به شمار آورنـد.
بی‌تردید اگر حضور و اهتمام ویژه او نبود، خوشنویسی معاصر ایران امروز در جایگاهی فروتر از وضعیت کنونی قرار داشت. فرم‌شناسی آثار خوشنویسی معاصران که در یک طراز زیبایی‌شناسی قابل اعتنا، خودنمایی می‌کند، این مـعنا را بـه خوبی القا می‌کند که استاد حسین همانند هم‌نسلان خود در پسند افتادن خط و نزدیک شدن آن به سلیقه و ذوق عمومی تأثیر بارزی از خود بـه جـای نهاده است.
استاد حسین میرخانی با گشودن راه نگارش قرآن در دوره معاصر، رهروان پرتوانی را برای ادامه کـار بـه ایـن حرکت معطوف کرد، به طوری‌که تا پایان ۱۳۸۹ خورشیدی بـیش از ۱۰ قرآن توسط خوش‌نویسان مطرح و جوان به خط نستعلیق نگارش شده است و این تلاش بیش از هر دوره زمانی به سـازگاری مـتن قـرآن با خط نستعلیق انجامیده و امروزه کاربرد واژه «نستعلیق قرآنی» واژه ای است که با داشتن بار زیبایی‌شناختی قابل توجهی هم‌نشینی و تلاقی حکمت و هنر را عملی ساخته است. این حرکت مـدیون تـأثیر اسـتاد سید حسین میرخانی و پیشگامی وی در این عرصه است.
همچنین استاد حسین میرخانی احیاکننده خط نستعلیق، ماندگار و پایدارکننده آن با تربیت بیش از ۵۰ شاگرد اثرگذار در دوره کنونی اسـت و هـنر او در کنار شخصیت معنوی آن بزرگوار باعث شد که در ۳۰ سال گذشته بـیشترین بـزرگداشت‌های هـنری به بهانه شخصیت اثرگذار وی برگزار شود.
سرانجام استاد میرخانی
استاد سیدحسین میرخانی پس از سال ها تلاش در احیای هنر خوشنویسی نستعلیق و پرورش شاگردان بسیار در این راه سرانجام در ۱۱ خرداد ۱۳۶۱ پس از چند سال نابینایی، چشم از جهان فروبست و در شهرری به خاک سپرده شد.
منابع:
۱. اشرف السادات(۷۷۳۱)،مروری بر زندگی استاد حسین میرخانی، نشر فرهنگستان، تهران.
۲.نشریه تندیس(دوهفته‌نامه هنرهای تجسمی)، (۷ شهریور ۹۸) ویژه‌نامه استاد حسین میرخانی.
۳.انجمن خوش‌نویسان ایران(اسفند ۹۵۳۱)، سرمشق هایی از استاد حسین میرخانی، تهران.