استعمال دخانیات و کشت آن را نخستین بار بومیان آمریکایی آزمودند، آنها توتون هایی را در بلندی های اطراف مکزیک جدید کشت و سپس آنها را در داخل نی های توخالی ریخته و دود می کردند، این عمل به عنوان یک عادت در میان آمریکایی ها گسترش یافت و اقوام و ملل مختلف توتون های خود را در برگ های سبزیجات یا پوسته ذرت پیچانده یا در لوله هایی قرار داده و دود می کردند، بنابراین استفاده از گیاه توتون نخستین بار در سده ۱۵ میلادی و پس از سفر اکتشافی کریستف کلمب به قاره آمریکا در میان بومیان منطقه مشاهده شد. در آغاز سده ١٦میلادی، گدایان ایالت Seville اسپانیا، نخستین سیگارهایی را که با کاغذ پیچیده شده بودند، گسترش و توسعه دادند. بدین صورت که آنها ته سیگارهایی را که دور انداخته شده بودند، جمع آوری کرده و آنها را خرد و در داخل یک تیکه کاغذ می پیچیدند. گرچه بزرگان و نخبگان اسپانیایی در برخوردهای نخستین آنها را به عنوان زباله های بازیافتی رد کرده بودند اما سرانجام در طول سده ۱۸ به محبوبیت عمومی رسید، بنابراین این گیاه از قاره آمریکا به دیگر کشورهای اروپایی روانه شد.
تاریخچه ورود دخانیات به ایران
در ۱۵۶۰ میلادی ژان نیکوت سفیر فرانسه در پرتغال، مقداری بذر توتون به رسم هدیه برای ملکه فرانسه فرستاد که آن را به همین مناسبت، نیکوتیانا نامگذاری کردند. بذر توتون پس از ورود به انگلیس و اسپانیا به وسیله دریانوردان انگلیسی به کشورهای شرقی نظیر ترکیه، یونان، مصر، سوریه، چین و ژاپن راه یافت. پس از تهاجم پرتغالی ها به جنوب ایران و اشغال جزیره هرمز و بندرعباس، توتون و تنباکو وارد ایران شد و در زمان شاه عباس صفوی کشت تنباکو از نواحی جنوب به صفحات مرکزی، شرق و شمال غربی ایران گسترش یافت در ۱۲۵۱ خورشیدی شخصی به نام استپان هاراطونیانس که در گیلان به نام حکیم فانوس مشهور بود، نوعی خاص از بذر توتون به نام سامسون را از ترکیه به گیلان آورد و کشت کرد. پس از آن، بذر توتون به مازندران برده شد و با توزیع آن میان چند کشاورز کشت توتون در آن منطقه رواج یافت در حال حاضر توتون سیگارت در استان‌های گلستان، مازندران، گیلان، آذربایجان غربی و کردستان و توتون چپق در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان و کرمانشاه و تنباکو در استان‌های اصفهان، فارس، بوشهر، خراسان و شاهرود کشت می‌شود.
در ایران تا ۱۳۰۰ خورشیدی تولید این محصول در کارگاه‌های کوچک و به طور دستی انجام می‌گرفت. در این دوره، بازرگانان توتون را از زارعان خریداری کرده و آنها را در بسته‌بندی‌های سیگارت، توتون چپق، ساقه تنباکو (خرچوب) و گلبرگ توتون میخکی با علامت‌های تجاری خاص به فروش می‌رساندند اما کمتر از نیم سده پس از کشت توتون در کشور، دولت با وضع قانون انحصار دخانیات ایران در ۱۲۹۴ خورشیدی اقدام به دخالت و کنترل بازار دخانیات کرد، این قانون در سال‌های ۱۳۰۲ و ۱۳۰۷ خورشیدی تغییراتی جدّی یافت و در نهایت، حق واردات و صادرات، خرید و فروش، ساخت، نگهداری و حمل‌ونقل محصولات دخانی در سراسر کشور در انحصار دولت قرار گرفت. مالیات‌هایی هم به عنوان حق انحصار وضع شدند. در ۱۳۱۰ خورشیدی انحصار دخانیات شدت بیشتری یافت و مؤسسه انحصار دولتی دخانیات تأسیس شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، انحصار دخانیات در دست دولت باقی ماند و تا امروز نیز ادامه دارد.
تاریخچه مبارزه با دخانیات
جنبش ضد تنباکو در آلمان نازی یکی از فعالیت‌های مهم اجتماعی در دوران حکومت نازی ها بود. عمده‌ترین کار این جنبش فعالیت بر ضد استعمال تنباکو و مصرف مشروبات الکلی بود. دولت آلمان نازی کوشید تا از طریق قانونی از مصرف مشروبات الکلی پیشگیری کند. برای نمونه رانندگانی که تحت تاثیر مشروبات الکلی قرار می گرفتند به سختی مجازات می شدند. دولت تلاش داشت تا جوانان را به خوردن نوشیدنی‌های سالم به جای مشروبات الکلی تشویق کند و این مساله تا حد زیادی به ویژه در میان افراد سازمان جوانان هیتلری به انجام رسید. همچنین در ۱۹۳۷ میلادی قانونی تصویب شد که فروش مشروبات الکلی را به افراد کم سن ممنوع می‌کرد، نخستین بار پژوهشگران آلمان نازی بودند که ارتباط میان سرطان ریه و دخانیات را ثابت کردند. مبارزه با دخانیات در آلمان نازی بسیار گسترده بود و جنبش مبارزه با دخانیات تحت پشتیبانی مستقیم هیتلر قرار داشت به طوری که نازی‌ها ترک سیگار و دخانیات را یک وظیفه ناسیونال سوسیالیستی می دانستند.
عوارض ناشی از مصرف دخانیات
سیگار بزرگترین عامل خطرناکِ بروز برخی از بیماری‌ها است، دخانیات خطر ابتلا به بیماری‌های سرطان‌زا، التهاب مفاصل و برونشیت را در افراد سیگاری یا سیگاری‌های غیرفعال افزایش می‌دهد. همچنین دخانیات دومین عامل ابتلا به بیماری‌های قلبی، پس از فشار خون بالا، محسوب می‌شود، بررسی ها نشان می دهد که قطران، منتج از دود سیگار، حداقل دارای ١٢ مورد سرطان زایی است، وقتی دود سیگار به داخل دهان، گلو و ریه ها کشیده می شود، تراکم قطران بر روی دیواره‌های ورود هوا، رسوباتی به رنگ مایل به قهوه ای تشکیل می دهند. نیکوتین یک آلکالوئید سمی به شمار می رود که هم جزو مواد مخدر و هم اعتیاد آور است. نیکوتین به صورت طبیعی در توتون وجود دارد، اگرچه درصد آن متفاوت بوده و به شرایط رشد و روش های عمل آوری توتون بستگی دارد. نیکوتین موجود در توتون، سیستم اعصاب مرکزی را ابتدا تحریک کرده و سپس آن را افسرده و ضعیف می کند. نیکوتین همچنین ضربان قلب، فشار خون و نیاز قلب به اکسیژن را افزایش می دهد، بنابراین مصرف دخانیات بر طول عمر انسان تاثیر می گذارد، طبق محاسبات مرکز تحقیقات سرطان آلمان مصرف بیش از ۱۰ نخ سیگار در روز از طول عمر مردان به طور متوسط ۴.۹ سال و از طول عمر زنان ۳.۷ سال می‌کاهد. براساس گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی، مصرف دخانیات سالیانه بیش از ۸ میلیون تَن را در سراسر جهان به کام مرگ می‌کشاند.
این در حالی است که ترک سیگار همیشه و در هر زمان مفید و سودمند است و تنها چند دقیقه پس از کشیدن آخرین سیگار، بدن انسان به تدریج شروع به بازسازی خود می‌کند. طبق گزارش مرکز تحقیقات سرطان آلمان تنها یک هفته پس از آخرین سیگار فشار خون کاهش پیدا می‌کند، پس از یک تا ۹ ماه سرفه‌های خشک و تنگی نفس از میان می‌رود و پس از ۲ سال سیگاری‌های سابق نیز به همان اندازه غیرسیگاری‌ها در معرض خطر بروز بیماری‌های قلبی عروقی قرار دارند و پس از گذشت پنج سال خطر سکته قلبی برای یک سیگاری قدیمی به اندازه فردی است که هرگز در عمرش سیگار مصرف نکرده است.
نامگذاری روز جهانی بدون دخانیات در ۲۰۲۰میلادی
از ۱۹۸۷ میلادی سازمان بهداشت جهانی در ۳۱ می برای آگاهی دادن و برجسته‌سازیِ خطراتِ سلامتی ناشی از مصرف دخانیات و ترغیب دولت‌ها به تصویب و اجرای سیاست‌هایی در جهت کمک به کاهش استعمال سیگار و دیگر محصولات دخانی اقداماتی انجام می دهد در ۲۰۲۰ میلادی تمرکز موضوعِ روز جهانی بدون دخانیات محافظت از نوجوانان و جوانان در برابر بازاریابی و تبلیغات شرکت‌های بزرگ دخانیات و کمک به آنها برای جلوگیری در استفاده از دخانیات و نیکوتین است. در واقع سازمان بهداشت جهانی با برپایی این کمپین نوجوانان را قادر می‌سازد تا در مقابل تبلیغاتِ شرکت‌های دخانی مقاومت کرده و از مصرف هرگونه محصول دخانی یا نیکوتین (از جمله سیگار الکترونیکی و دیگر دستگاه‌های مولد بخار) پرهیز کنند و به انتشار این پیام و کمپین میان دوستان خود یاری رسانند. این سازمان همچنین در تلاش برای افشای داستان‌ها و روش‌هایی است که این شرکت‌ها از آنها در جهت تبلیغ محصول خود برای جوانان بهره می برند و افراد مشهور، رسانه‌ها و دیگر تاثیرگذاران از جمله والدین و معلمان را تشویق می‌کند تا از جوانان در برابر این پیام‌ها و تبلیغات مضر محافظت کنند.
همزمان با سراسر جهان در ایران هم اقدامات و فعالیت های گسترده ای در سطح کشور با همکاری ارگان های ذیربط به منظور حمایت طلبی برای اجرای سیاست های موثر بر کاهش مصرف دخانیات و ارتقای سطح آگاهی عمومی به ویژه جوانان و نوجوانان نسبت به مضرات استعمال دخانیات انجام می گیرد. علیرضا رئیسی معاون بهداشت وزارت بهداشت به مناسبت ۳۱می ۲۰۲۰میلادی در نامه‌ای به معاونین بهداشت دانشگاه های علوم پزشکی کشور ضمن اعلام شعار سازمان جهانی بهداشت تصریح کرد: مقرر است، فعالیت ها و اقدامات برای افزایش آگاهی عمومی، به خصوص جوانان، در خصوص تاثیرات مضر دخانیات، از سرطان تا بیماری های تنفسی مزمن، اهمیت کاهش مصرف دخانیات و همچنین خطرات مواجهه با دود دست دوم و سوم تمرکز یابد، همچنین سازمان جهانی بهداشت توصیه کرده است تا بر ضرورت پررنگ شدن تاثیرات مخرب ترفند ها و روش های اغوا کننده و فریبنده صنایع دخانی بر افزایش مصرف دخانیات توسط نوجوانان و جوانان به ویژه بانوان و خنثی کردن آنها به هر شکل تاکید شود. همچنین امسال شعار ملی کشور را با توجه به شیوع ویروس کرونا نامگذاری و این روز را با عنوان محافظت از سلامت عمومی در برابر ترفندهای صنایع دخانی و بیماری کرونا تعیین کرده اند و عناوین شعارهای روزهای هفته ملی بدون دخانیات را به شرح زیر اعلام کرد: ۶ خرداد ۱۳۹۹خورشیدی مصرف دخانیات عامل تشدید کننده بیماری کرونا ویروس، ۷ خرداد ۱۳۹۹خورشیدی ترک دخانیات یک ضرورت برای پیشگیری از بیماری کرونا ویروس، ۸ خرداد ۱۳۹۹خورشیدی محصولات نوپدید دخانی، گمراه کننده و اعتیاد آور، ۹خرداد ۱۳۹۹خورشیدی صنعت دخانیات، تهدیدی برای سلامت همگانی، ۱۰ خرداد ۱۳۹۹خورشیدی اماکن عمومی عاری از دخانیات حقی برای همه، ۱۱ خرداد ۱۳۹۹خورشیدی نوجوانان و جوانان، در تیر رس صنایع دخانی، ۱۲ خرداد ۱۳۹۹خورشیدی افزایش مالیات بر محصولات دخانی، راهکار جهانی کاهش مصرف نامگذاری شد.